Για τον Eric Hobsbawm, τον σπουδαίο αυτόν σύγχρονο ιστορικό, ο 20ος αιώνας άρχισε με την έναρξη του 1ου Παγκοσμίου Πολέμου το 1914 και τελείωσε με το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης το 1991. Κράτησε δηλαδή μόνο 77,5 χρόνια! Έχουμε έτσι μπει εδώ και οκτώ χρόνια στον καινούργιο αιώνα! (Όσο για τον 19ο αιώνα, πάλι κατά τον Hobsbawm, αυτός ήταν αρκετά μακρύς, αφού κράτησε από το 1789 και τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι το 1914).
20ος αιώνας, λοιπόν. Ο πιο φωτεινός, λόγω ηλεκτρισμού και επιστημονικών ανακαλύψεων, και συνάμα ο πιο σκοτεινός, λόγω πολέμου και ποικιλώνυμων φασιστικών εκτροπών. Το φως ή το σκοτάδι εξαρτώνται από τα ερωτήματα που θέτει κανείς στο τέλος ενός τέτοιου αιώνα. Η γεωμετρία του χωροχρόνου, η κβαντομηχανική, η πρώτη αποκωδικοποίηση του DNA, από τη μια πλευρά, και τα εκατομμύρια θανάτων προερχομένων από ανθρώπινες επιλογές και αποφάσεις, από την άλλη πλευρά. Δίπλα στα εκατοντάδες εκατομμύρια των ανθρώπινων ζωών, που έσωσαν οι πρόοδοι της ιατρικής, βρίσκονται 10 εκατομμύρια νεκροί του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, 50 εκατομμύρια του Β', 20 εκατομμύρια των πολέμων μετά τον Β', 15 εκατομμύρια αφανιζόμενα παιδιά ετησίως λόγω πείνας και έλλειψης φαρμάκων, και δεκάδες εκατομμύρια νάρκες που περιμένουν να ακρωτηριάσουν τα επόμενα θύματά τους.
Είναι οι νεκροί του Α' Παγκοσμίου Πολέμου αυτοί που σόκαραν περισσότερο απ ό οτιδήποτε άλλο την ανθρωπότητα. Οι άνθρωποι της εποχής μετά τον πόλεμο βρίσκονταν συγχρόνως τόσο κοντά χρονικά στο 1913 και τόσο μακρυά συναισθηματικά από το 1913 και την belle epoque του. Η ιδέα μιας γενικής προόδου από την βαρβαρότητα προς τον πολιτισμό είχε, τόσο απότομα, δώσει τη θέση της στην κυνική διαδοχή των θερμών και ψυχρών πολέμων. Η Διεθνής της εργατικής τάξης, παρά τις διεθνιστικές της διακηρύξεις, διαλύθηκε με απίστευτη ταχύτητα για να ακολουθήσει τα ξεχωριστά εθνικά κελεύσματα πολέμου.
Μπεστ σέλερ το 1913 και το 1914 υπήρξε ένα βιβλίο (του Norman Angel) που εξηγούσε στον κόσμο ότι, επειδή οι ραγδαία αναπτυσσόμενες εμπορικές σχέσεις μεταξύ των κρατών καθιστούν αλληλοεξαρτώμενες τις μεγάλες εθνικές οικονομίες και κοινωνίες, ένας πόλεμος μεταξύ τους είναι αδύνατος. Και, πράγματι, θα μπορούσε να γεμίσει μια μεγάλη βιβλιοθήκη η τεράστια βιβλιογραφία για τις συνθήκες έκρηξης του Α' Παγκοσμίου Πολέμου και τις διαστάσεις που αυτός αστραπιαία πήρε. Κανείς δεν μπορούσε να προβλέψει αυτόν τον καταστροφικό πόλεμο, που για κάποιους κράτησε 31 χρόνια.
Ο 20ος αιώνας υπήρξε παιδί των δύο προηγούμενων αιώνων και των αντίπαλων πνευματικών τους κινημάτων: του Διαφωτισμού και του Ρομαντισμού. Το παιδί αυτό αφομοίωσε τις φωτεινές πλευρές των δύο κινημάτων, συγχωνεύοντάς τες στο παραγωγικό μίγμα της μοντερνικότητας και των απελευθερωτικών μορφών της, αφομοίωσε ωστόσο και τις σκοτεινές πλευρές των δύο κινημάτων, συγχωνεύοντάς τες στο εκρηκτικό μίγμα του φασισμού και των ολοκληρωτικών θερμών και ψυχρών πολέμων. (Για τις σκοτεινές πλευρές των κινημάτων έχει μιλήσει η κριτική σχολή της Φρανκφούρτης).
Η πορεία της κατάκτησης δημοκρατικών δικαιωμάτων, που ξεκίνησε συμβολικά το 1789, ανέδειξε θεσμούς και διεύρυνε σταδιακά τη λαϊκή συμμετοχή στην πολιτική. Αυτό συνιστούσε το βασικό πρόγραμμα του Διαφωτισμού. Παράλληλα, η ατομική (ηρωϊκή;) δράση, ως βασικό πρόγραμμα του Ρομαντισμού, πολλαπλασίασε τις δυνατές εκφράσεις και εκδηλώσεις του πολιτισμού. Μόνο που τον 20ο αιώνα ήταν σαν να πήραν τα πράγματα ακραίες μορφές. Οτιδήποτε συντελέσθηκε έπρεπε να επικαλείται όχι δυναστικά συμφέροντα, όπως στους προηγούμενους αιώνες, αλλά αυθεντικά λαϊκά συμφέροντα. Και έπρεπε να εμπλέκει ενεργά όλα τα μέλη της κοινωνίας. Το ίδιο και ο φασισμός, το ίδιο και ο πόλεμος.
Οι πόλεμοι στον 20ο αιώνα (μέχρι το 1990, διότι μετά αλλάζουν χαρακτήρα) έπρεπε να διεξαχθούν με την ολοκληρωτική κινητοποίηση της εμπόλεμης κοινωνίας και τη μετατροπή της οικονομίας σε πολεμική. Κι έτσι, για πρώτη φορά στην ιστορία, ο αριθμός των αμάχων θυμάτων του πολέμου είναι μεγαλύτερος από των μαχίμων. Οι εμπόλεμοι επιδιώκουν την πλήρη κατάρρευση της αντίπαλης οικονομίας και κοινωνίας. Το πεδίο της μάχης διευρύνεται σε ακραίο βαθμό. Αφορά και εμπλέκει πλέον όλη την κοινωνία. Και, πάνω απ' όλα, επιστρατεύεται το σύνολο της διαθέσιμης γνώσης. Όλοι και όλα πολεμούν.
Η Jane Austin γράφει τις νουβέλες της στη διάρκεια των Ναπολεόντειων πολέμων και κανείς στις νουβέλες της δεν διακρίνει ίχνος πολέμου. Δε θα μπορούσε να γίνει το ίδιο στη Βρετανία κατά την διάρκεια των δύο Παγκοσμίων Πολέμων. (Προφανώς θα μπορούσε να γίνει το ίδιο στη διάρκεια των πιο τελευταίων πολέμων αλλά αυτοί, φευ, ανήκουν στον 21ο αιώνα!).
Ο Eichmann, μέγας θύτης του Εβραϊκού Ολοκαυτώματος, επιστρατεύει για την υπεράσπισή του, το 1961 στα Ιεροσόλυμα, Καντιανή ορολογία και σκέψη, που εξηγούν την "αθώα" συμπεριφορά του για την οικουμενική επιβολή του ναζιστικού νόμου (Arendt 1965). Ο Eichmann εμφανίζεται στη δίκη τόσο αθώος όσο αθώα είναι εκ των πραγμάτων και η Jane Austin, που απλώς γράφει νουβέλες. Παρατηρεί κάπου ο Καμύ: << Ο Χήθκλιφ στα "Ανεμοδαρμένα ΄Υψη" θα σκότωνε όλο τον κόσμο για να αποκτήσει την Κάθυ, αλλά δε θα του περνούσε απ' το μυαλό ότι αυτή η δολοφονία είναι λογική ή δικαιολογημένη από κάποιο σύστημα >>. Και το σύστημα του ολοκληρωτικού πολέμου του 20ου αιώνα, η σκοτεινή πλευρά του πνεύματος του Καντ και του Έγελου, σκοτώνει "δικαιολογημένα".
Τα ανεκπλήρωτα δημοκρατικά αιτήματα του Διαφωτισμού και της Μοντερνικότητας οδηγούν το μέντορα του Γερμανικού σοσιαδημοκρατικού κόμματος Habermas να επιμένει και σήμερα στην αξιοποίηση των αναξιοποίητων δυνατοτήτων του Λόγου και μιας επικοινωνιακής, συναινετικής, μαθησιακής και δικαιϊκής δραστηριότητας των σύγχρονων κοινωνιών με σκοπό την υπέρβαση των συγκρούσεων. Οι μεγάλες θεωρίες και οι μεγάλες διηγήσεις, κατά τον Habermas, εξακολουθούν να υπάρχουν. Αντίθετα, οι μεταμοντέρνοι φιλόσοφοι της αποδόμησης και του μετα-στρουκτουραλισμού (Derrida, Foucault), αποδεχόμενοι την προϊούσα τμηματοποίηση (μέχρι βαθμού κατακερματισμού) της κοινωνίας, παραδίδονται στο ομιχλώδες - έως απολίτικο ενίοτε - τοπίο μιας φιλοσοφίας κατακερματισμού του Όλου και μιας φιλοσοφίας πολλαπλών θερωριών και σύντομων διηγήσεων. Αν. όμως, το Όλον είναι κατακερματισμένο σε άπειρα κομμάτια (που φαίνεται να είναι!), τότε, και παρά την επίκληση του Λόγου, δεν είναι δυνατόν να ορισθεί το συγκεκριμένο περιεχόμενο της συναίνεσης του Habermas. Συναίνεση, δηλαδή, πάνω σε τι;
<< Ο ορθολογισμός των Νέων Χρόνων έχει φθάσει στο τέλος του. Όμως ο τρόπος με τον οποίο κατανοεί κανείς το τέλος μιας εποχής, περιέχει ήδη μιαν άμεση ή έμμεση πρόγνωση για το μέλλον >> (Κονδύλης 1995).
Ο ΟΗΕ εδώ και δέκα χρόνια εκδίδει την ετήσια αναφορά του για την ανθρώπινη ανάπτυξη (Human Development Report). Στην τελευταία αναφορά (1999) διαβάζουμε ότι το χάσμα μεταξύ πλουσίων και φτωχών διευρύνεται, αφού η σχέση μεταξύ του εισοδήματος του φτωχότερου και του πλουσιότερου πέμπτου του πληθυσμού της γης πέρασε από το 1:30 το 1960 στο 1:74 το 1997. Και ακόμη διαβάζουμε ότι σήμερα η περιουσία των τριών πλουσιότερων ανθρώπων της γης ισούται με το ΑΕΠ των 43 φτωχότερων χωρών και των 600 εκατομμυρίων κατοίκων τους. Αλλά αυτά τα ακραία φαινόμενα αφορούν, κυρίως, τον 21ο αιώνα!
ΚΩΣΤΑΣ ΒΕΡΓΟΣ
