Παναγιώτης
Κονδύλης:
Ιστορικός της φιλοσοφίας και
φιλόσοφος της ιστορίας
Γράφει ο ΚΩΣΤΑΣ ΒΕΡΓΟΣ
Ο ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Κονδύλης (καθώς έγραψαν αυτές τις μέρες μετά τον
πρόωρο χαμό του στα 55 του μόλις χρόνια) υπήρξε ιστορικός των
ιδεών. Πάνω απ' όλα, όμως, υπήρξε ένας φιλόσοφος της ιστορίας των
ιδεών και των πράξεων του ανθρώπου.
Τις ιδέες ο Παναγιώτης Κονδύλης δεν τις αναγνώριζε ποτέ στην
ονομαστική τους αξία (δεν τις έπαιρνε, δηλαδή, ποτέ τοις μετρητοίς),
αλλά τις συνέδεε πάντοτε με πολύ συγκεκριμένες (συλλογικές ή
ατομικές) αξιώσεις ισχύος.
"Οι δράσεις και οι αντιδράσεις δεν προκαλούνται από εκείνο που
σημαίνουν λογικά οι λέξεις και οι προτάσεις μιας διακήρυξης, αλλά
από την συμβολική τους σημασία και την συνειρμική ή υποβλητική τους
δύναμη" (Π.Κ., 1991, σ. 160). "Μόλις μια έννοια, για γενικούς
ιστορικούς λόγους της ιστορίας των ιδεών, καταλάβει κυρίαρχη θέση
στην γλωσσική χρήση, δεν απορρίπτεται κατ' αρχήν από κανένα, παρά
ερμηνεύεται από όλες τις πλευρές, έτσι ώστε να επιβοηθεί την
επιβολή του εκάστοτε ερμηνευτή της" (Π.Κ., 1991, σ. 128).
Οι λέξεις και οι ιδέες, δηλαδή, έχουν συμβολική σημασία (χωρίς
αυτό να σημαίνει ότι κατ' αρχήν δεν έχουν και ένα λογικό
περιεχόμενο). Η πολεμική χρήση των λέξεων και των ιδεών είναι αυτή
που τοποθετεί τις λέξεις και τις ιδέες με συγκεκριμένο τρόπο μέσα
στην ιστορία. Και η χρήση των λέξεων είναι πολεμική, γιατί έτσι
επιτάσσει η έσχατη υπαρξιακή πραγματικότητα μιας "βουλόμενης
γνώσης" ή, αν προτιμάτε, μιας "γνωρίζουσας βούλησης" (όροι που
χρησιμοποιούνται από τον Κονδύλη ως ισότιμοι για να αναδείξουν το
πρωτείο της ισχύος έναντι της ηδονής και την επακόλουθη θυσία του
βραχυπρόθεσμου προς χάριν του μακροπρόθεσμου στην βαθύτερη
υπαρξιακή σύγκρουση του ανθρώπου).
Ετσι, λοιπόν, ο μεγάλος ιστορικός των ιδεών επεξεργάζεται
έννοιες που του επιτρέπουν να περιγράψει με τη μαεστρία ενός
λεπταίσθητου μυθιστοριογράφου τα βραχέα και τα μακρά κύματα της
ιστορίας των ανθρώπων, χωρίς οι άνθρωποι να αφοπλίζονται ούτε
στιγμή από τα όπλα τους και τις ιδέες τους στον διαχρονικό αγώνα
της αυτοσυντήρησης και της ισχύος.
"Οι υποκειμενικές προθέσεις των ανθρώπων και τα έλλογα σχέδια
δράσεως αποξενώνονται από τους αρχικούς σκοπούς (των αρχικών
διακηρύξεων) και μέσω των αφανών επενεργειών της ετερογονίας των
σκοπών διοχετεύονται σε αγωγούς, οι οποίοι εκβάλλουν στις μεγάλες
συλλογικές δημιουργίες ή χρεοκοπίες" (Π.Κ., 1992α, σ. 119). Σκοποί
τίθενται από τους ανθρώπους (πολλές φορές υπό την μορφή μεγάλων
ουτοπιών, κομμουνιστικών ή φιλελεύθερων), οι σκοποί δίνουν φτερά
στην δράση των ανθρώπων, κατόπιν δευτερεύοντα και τριτεύοντα
ετερόκλητα αιτήματα διασταυρώνονται στα βραχέα κύματα της ιστορίας
και τελικώς οι αρχικοί σκοποί παραπέμπονται στις ελληνικές καλένδες.
"Επί τη βάσει θεωρητικά δευτερευουσών κατασκευών διαμορφώνονται
πρωτεύοντες οργανωτικοί μηχανισμοί και μάλιστα ως μοχλοί μιας
ιστορικής πράξης. Η ιστορική πράξη εκδιπλώνεται σε μακρά κύματα
μέσα σε διάστημα γενεών και γεννά κοσμοϊστορικά αποτελέσματα
κατευθυνόμενη από την ετερογονία των σκοπών. Η συνεχής αναβολή της
έλευσης της Βασιλείας του Θεού και η παράταση του saeculum είχε ως
συνέπεια την πρακτική προτεραιότητα της μαχόμενης Εκκλησίας
απέναντι στην θριαμβεύουσα και η ανάλογη δυνατότητα της άμεσης
εγκαθίδρυσης μιας αταξικής κοινωνίας κατοχύρωσε το προβάδισμα του
Κόμματος μέχρι το τελικό στάδιο του Κομμουνισμού" (Π.Κ., 1992α, σ.
128).
Η περίπου εργαλειακή προσέγγιση των ιδεών επέτρεψε στον Κονδύλη
να βρει το νήμα που συνδέει τους μεγάλους φιλοσόφους της
ανθρωπότητας και με αφηγηματική δεινότητα (που θα ζήλευε και ο
Ουμπέρτο Εκο) να εξιχνιάσει (Π.Κ., 1983, 1993) τις δύσβατες
διαδρομές που ακολούθησε η σκέψη ανά τους αιώνες. Σε αυτές τις
διαδρομές υπάρχουν οι μεγάλοι σταθμοί και οι μεγάλες επαναστάσεις.
Η αντιπαράθεση Πλάτωνος και σοφιστών, ο εμπειρισμός του ιερού
Αυγουστίνου και η νοησιαρχία του Θωμά του Ακινάτη ή του Καρτέσιου,
ο εμπειρισμός του Λοκ, η οντολογική ανατίμηση της φύσης στον
Διαφωτισμό, όλα αυτά δένονται στα βιβλία του Κονδύλη σε μια
εξαιρετικά ενδιαφέρουσα πλοκή νοήματος και δράσης πάνω στις
τεθλασμένες διαδρομές της ιστορίας (και στα βραχέα της κύματα, εν
σχέσει προς τις επιμέρους συγκρούσεις, και στα μακρά της κύματα, εν
σχέσει προς την ετερογονία των σκοπών).
Ο Κονδύλης μέσα στην ιστορία αναζητά τις ιστορικές απαντήσεις,
αλλά (κάνοντας ένα βήμα παραπέρα) αναζητά και τις υπεριστορικές
ανθρωπολογικές σταθερές και κατά τούτο είναι ένας ιδιότυπος
ανθρωπολόγος. Ο,τι στην ιστορία επαναλαμβάνεται δεν είναι ιστορία,
είναι ανθρωπολογία. Και αυτό που επαναλαμβάνεται στην ιστορία είναι
όχι το περιεχόμενο της σκέψης (που πάντα αλλάζει) αλλά η δομή της
σκέψης, που παραμένει πολεμική και αναλλοίωτη ανά την ιστορία (ίδια
τόσο στον φίλο όσο και στον εχθρό!).
Η αξιολογικά ελεύθερη περιγραφική θεωρία του Κονδύλη
καταπιάνεται με τη δομή της σκέψης και όχι το περιεχόμενο της
σκέψης. Ως αξιολογικά ελεύθερη είναι ξένη προς κάθε Δέον (ξένη,
δηλαδή, προς κάθε ηθικολογική αξιολόγηση). "Η αξιολογικά ελεύθερη
θεώρηση περιορίζεται στην περιγραφή τού Είναι ξεκόβοντας ριζικά από
το Δέον και από κάθε κανονιστική απόφανση. Ετσι, βεβαίως, χάνει και
κάθε δυνατότητα να αποκτήσει οπαδούς. Η αξιολογικά ελεύθερη θεώρηση
δεν έχει να δώσει συμβουλές" (Π.Κ., 1991, σ. 227).
Η αξιολογικά ελεύθερη θεώρηση προϋπέθετε, όμως, μια ορισμένη
στάση ζωής και στοχασμού: "Οπου λείπουν οι αξιώσεις ισχύος, εκεί
πρέπει να επακολουθήσει η ολοκληρωτική σιωπή" (Π.Κ., 1991, σ.
229). (Σε αυτήν τη φράση βρίσκεται και ο λόγος για τον οποίο ο
Κονδύλης απέφευγε την ηλεκτρονική δημοσιότητα, στην οποία
ηλεκτρονική δημοσιότητα πάντα τίθεται το ερώτημα "τι να κάνουμε;"
και πάντα αναμένεται η ηθικολογική απάντηση, που θα ταυτίσει λίγο ή
πολύ το Είναι με το Δέον).
Ο Κονδύλης θα κατέτασσε τον εαυτό του χωρίς δισταγμό, νομίζω,
στη χορεία των "καταραμένων" εκείνων φιλοσόφων (philosophes
maudits), που μίλησαν χωρίς ηθικολογικές περιστροφές για την ισχύ
ως βασικό θέμα και κεντρική κατηγορία της σκέψης. Ο Κονδύλης
δανείζεται από τον Θουκυδίδη, από τον Χομπς, από τον Κλαούζεβιτς
αλλά και από τον Μαρξ ή τον Λένιν (κυρίως, πάντως, από τον
Κλαούζεβιτς, στο έργο του οποίου και εντοπίζει μια πρώτη γεύση της
σημερινής πιθανολογικής γνωσιοθεωρίας). Ξεκόβοντας οριστικά το
Είναι από το Δέον υιοθετεί μια στάση ψυχρού παρατηρητή των
ιστορικών και πολιτικών γεγονότων.
Και όταν προ μηνών γράφει την άποψή του για τα ελληνοτουρκικά (
και καταδικάζεται ως επικίνδυνος εθνικιστής από βιαστικούς
επικριτές), δεν γράφει για κανένα ηθικό ή ηθικολογικό ή υπέρτατο
Δέον. Γράφει μόνον για το αφασικό νεοελληνικό Είναι στη συνάντησή
του ή τη συμπλοκή του με μια περίπλοκη και όχι κατ' ανάγκη
φιλεύσπλαχνη και αγαθοεργή διεθνή πραγματικότητα.
Οι επίπονες εννοιολογικές επεξεργασίες έδωσαν στον Κονδύλη τη
θεωρητική υποδομή πάνω στην οποία στήριξε τη διεθνοπολιτική του
ανάλυση. Ο Κονδύλης πιστεύει ότι η κλαουζεβιτσιανή θεωρία του
πολέμου παραμένει πρόσφορη για την κατανόηση και της σημερινής
πραγματικότητας. Ο πόλεμος είναι συνέχεια της πολιτικής, είναι,
δηλαδή, κομμάτι της πολιτικής επικοινωνίας. Η διαφορά τού σήμερα
από το χθες έγκειται στο ότι η πολιτική επικοινωνία σήμερα έχει
καταστεί εξαιρετικά περίπλοκη (πυκνή, κατά την ορολογία του Κονδύλη).
Υπό συνθήκες ενός βαλκανοποιημένου πλανήτη και ενός
αμερικανικού global reach, όταν ο πλανήτης μετατρέπεται σε ενιαίο
στρατιωτικό επιχειρησιακό πεδίο (π.χ. υποβρύχια με σκόπευση στον
μισό πλανήτη και με περιθώριο απόκλισης του πυραύλου από τον στόχο
έως δέκα μέτρα), όταν τα ατομικά όπλα διασπείρονται ανά την υφήλιο
ως κοινό εμπόρευμα και όταν μικροί και τεχνολογικά υπερανεπτυγμένοι
στρατοί δημιουργούνται σε κάμποσα σημεία του πλανήτη, τότε "τα όρια
μεταξύ πολέμου και ειρήνης εξαλείφονται".
"Η αποδοχή του στρατηγικού πρωτείου της επίθεσης υπό την πίεση
της σημερινής πραγματικότητας θα χειροτερεύσει ακόμη περισσότερο τα
κάθε άλλο παρά άψογα διεθνή ήθη. Οπου επιτίθεσαι, όχι μόνον για να
επιτεθείς αλλά και για να αμυνθείς, εκεί τα όρια αμυντικών και
επιθετικών πολέμων αλλά και τα όρια πολέμου και ειρήνης θα
εξαλείφονται" (Π.Κ., 1997, σ. 355). "Και όταν χάνονται τα όρια
ανάμεσα σε πόλεμο και ειρήνη, δεν απορροφά η ειρήνη τον πόλεμο: ο
πόλεμος καταπίνει την ειρήνη και γίνεται ολοκληρωτικός με την
εφιαλτικότερη έννοια του όρου" (Π.Κ., 1997, σ. 380).
Η σύγκρουση που διεξάγεται σήμερα σε ιδεολογικό επίπεδο αφορά
την ερμηνεία που δίνεται κάθε φορά στο διεθνές δίκαιο και στα
ανθρώπινα δικαιώματα, αυτήν την lingua franca της εποχής μας. Ο
Κονδύλης επιφυλάσσει και στις διακηρύξεις του διεθνούς δικαίου και
των ανθρωπίνων δικαιωμάτων την τύχη που επεφύλαξε στις εκάστοτε
διακηρυσσόμενες ιδέες και λέξεις γενικώς. Δεν τις υποτιμά, δεν τις
παίρνει, όμως, τοις μετρητοίς (στην ονομαστική τους, όπως λέει,
αξία). Πίσω από τις κοινές διακηρύξεις υπάρχουν πάντοτε υποκείμενα
με αποκλίνουσες, ενίοτε, ερμηνείες και (κυρίως!) συμπεριφορές.
Η σημερινή παγκόσμια κοινωνία, κατά τον Κονδύλη, έχει τα
χαρακτηριστικά της σύγχρονης μαζικής δημοκρατίας. Παρά τις μεγάλες
πραγματικές ανισότητες, αναγνωρίζεται η τυπική ισότητα όλων των
μελών της (Π.Κ., 1992β, σ. 20). Αυτή η τυπική ισότητα επιτρέπει σε
όλα τα μέλη αφενός μεν να έχουν υψηλές προσδοκίες υλικής ευημερίας,
αφετέρου δε να αγωνίζονται για τη δική τους διαφορετική ερμηνεία
των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Και αυτά τα δύο, με τη σειρά τους,
είναι περισσότερο αίτια εντάσεων παρά αίτια ειρήνευσης. (
Υπενθύμιση: δεν πρόκειται περί ηθικής κρίσης για το καλό και το
κακό που αντιμάχεται. Οι λέξεις, οι διακηρύξεις, άρα και το διεθνές
δίκαιο, εκτός από περιεχόμενο έχουν και μορφή. Και η μορφή ως
πολεμικό εργαλείο είναι που ενίοτε έχει και τη μεγαλύτερη σημασία).
"Οσο περισσότεροι άνθρωποι επικαλούνται τα ανθρώπινα
δικαιώματα, τόσο ευρύτερη θα γίνεται η ερμηνεία τους... Τι θα
υπαγορεύσει η 'αρχή της ευθύνης', μετά τον νέο διπλασιασμό του
παγκόσμιου πληθυσμού σε λίγες δεκαετίες, αυτό κανείς δεν μπορεί να
το ξέρει σήμερα με βεβαιότητα" (Π.Κ., 1992β, σ. 129). "Προσπάθειες
επίλυσης του προβλήματος της πληθυσμιακής έκρηξης με τα
εννοιολογικά εργαλεία του οικουμενισμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων
οδηγούν σε πνευματώδη παράδοξα" (Π.Κ., 1992β, σ. 65).
Η πολιτική υπό το φάσμα της πληθυσμιακής έκρηξης και της
οικολογικής καταστροφής θα έπαιρνε βιολογικό χαρακτήρα, "πρώτον,
για λόγους επιβίωσης με την ευρύτερη ή την στενότερη έννοια και,
δεύτερον, επειδή και οι διακρίσεις που θα χρησίμευαν ως κριτήρια
συνομάδωσης στην πολιτική πάλη θα ήσαν πιθανότατα βιολογικής υφής,
αφού οι παραδοσιακές και κοινωνικές διακρίσεις θα είχαν ατονήσει
μέσω του οικουμενισμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων" (Π.Κ., 1992β, σ.
62).
Ο πολιτισμός γεννήθηκε χάρη στην υπέρβαση της γυμνής ανθρώπινης
ιδιότητας και στην βαθμιαία απόκτηση ιστορικά προσδιορισμένων
κατηγορημάτων και, έτσι, οι αντιθέσεις και συγκρούσεις ανάμεσα
στους ανθρώπους προσέλαβαν συναισθηματικές και ιδεολογικές
διαστάσεις. Οταν ο άνθρωπος θα συρρικνωθεί στην ανθρώπινη ιδιότητά
του, χωρίς κανένα άλλο κατηγόρημα, το ζωικό είδος "άνθρωπος" θα
αγωνίζεται για αέρα και νερό (Π.Κ., 1992β, σ. 132). "Σύμφωνα με ένα
γνωστό παράδοξο της ιστορικής δραστηριότητας του ανθρώπου (την
ετερογονία των σκοπών), η επιβολή της οικουμενικής ηθικής θα
γεννήσει συνέπειες ολότελα διαφορετικές από τις επιθυμούμενες" (Π.
Κ., 1992β, σ. 132).
Η ίσως (σε ένα άλλο εξίσου ζοφερό σενάριο), όπως αναφέρει κάπου
ο Κονδύλης, κάποιοι φανατισμένοι Ισπανοί μαχητές φωνάξουν ξανά το
σύνθημα που φώναζαν κατά του Ναπολέοντος και των γαλλικών
στρατευμάτων: "Κάτω η ελευθερία!", ή επί το πιο σύγχρονο "Κάτω τα
ανθρώπινα δικαιώματα!".
Ο Κονδύλης υπήρξε ένας μεγάλος διανοητής του 20ού αιώνα, που
κοίταζε κατάματα τις ακραίες λογικές συνέπειες των υπαρκτών τάσεων
του καιρού μας (όσο ζοφερές και αν παρουσιάζονται) και με βάση
αυτές στοχαζόταν. Τα απαστράπτοντα ή καθησυχαστικά λόγια της
κανονιστικής ηθικής φιλοσοφίας αλλά και της καθημερινής πολιτικής
και η μόνιμη ασυνέπεια λόγων και πράξεων και των δύο ήταν γι' αυτόν
η ζωντανή επιβεβαίωση της θεωρίας του.
Κώστας Βέργος
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
Π.Κ., Η κριτική της μεταφυσικής, Γνώση, 1983.
Π.Κ., Ο Μαρξ και η αρχαία Ελλάδα, Στιγμή, 1984.
Π.Κ., Ισχύς και απόφαση, Στιγμή, 1991.
Π.Κ., Ηδονή, ισχύς, ουτοπία, Στιγμή, 1992.
Π.Κ., Πλανητική πολιτική, Θεμέλιο 1992.
Π.Κ., Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός (τ. Ι, ΙΙ), Θεμέλιο, 1993.
Π.Κ., Η παρακμή του αστικού πολιτισμού, Θεμέλιο, 1995.
Π.Κ., Θεωρία του Πολέμου, Θεμέλιο, 1997.