Στα 1971 επισκέφθηκα τη Χιλή ύστερα από πρόσκληση της Κυβέρνησης Αλλιέντε. Ήμουν τότε πρόεδρος του Πατριωτικού Αντιδικτατορικού Μετώπου. Σε μια συναυλία στην πόλη Βαλπαρέιζο μιά ομάδα νέοι Χιλιανοί συνθέτες παρουσίασαν την εργασία τους πάνω στην ποίηση του Πάμπλο Νερούντα. Μιλώντας μαζί τους στα παρασκήνια, μετά το τέλος της συναυλίας, τους υποσχέθηκα να δώσω κι’ εγώ στη Χιλή σ’ ένα χρόνο τη δική μου μουσική άποψη για το CANTO GENERAL.

Αγόρασα το βιβλίο και γυρίζοντας στο Παρίσι συνέθεσα τη μουσική για το πρώτο και δεύτερο ποίημα, το Amor America και τις VEGETATIONES. Το ίδιο καλοκαίρι πήγαμε οικογενειακώς στο CAP D’ AGDE πάνω στη Μεσόγειο. Ένα μέρος που μου θύμιζε έντονα την Ελλάδα. Εκεί συνέχισα τη σύνθεση ακολουθώντας τη σειρά του Νερούντα. Έτσι μέσα σε λίγες μέρες είχα σχεδιάσει τα ALGUNAS BESTIAS, VIENEN LOS PAJAROS, LIBERTADORES, AMERICA INSURECTA, VOY A VIVIR και A MI PARTIDO. Γυρίζοντας στο Παρίσι βρέθηκα και πάλι μπλεγμένος μέσα στην έντονη αντιστασιακή, πολιτική και καλλιτεχνική δράση. Καθαρόγραψα απλώς το μελωδικό υλικό και το άφησα πάνω στο πιάνο.

Εκείνο τον καιρό κάλεσα τον Γιάννη Διδίλη να φύγει από την Ελλάδα και νάρθει κοντά μου για να μπει επικεφαλής στη λαϊκή μου ορχήστρα. Δίναμε τότε τη μια συναυλία μετά την άλλη στην Ευρώπη, στην Αυστραλία, στην Αμερική. Παράλληλα μπαίναμε κάθε τόσο στα διάφορα στούντιο για δίσκους είτε για τηλεοπτικά φιλμ και εκπομπές. Έπρεπε να έχω κάποιον δίπλα μου που να γνωρίζει και να αγαπά τη μουσική μου καλλίτερα και από μένα. Κι αυτός δεν ήταν άλλος παρά ο Διδίλης. Έφτασε λοιπόν μια μέρα στο Παρίσι. Αργότερα έφερε την γυναίκα και την κόρη του. Νοίκιασαν ένα διαμέρισμα κοντά στο δικό μου, στο Καρτιέ Λατέν, και στρωθήκαμε στη δουλειά. Φυσικά το πρώτο κιόλας βράδυ θέλησε ν’ ακούσει όλη την εργασία μου από τον καιρό που χωρίσαμε, δηλαδή από τις 20 Απριλίου του 1967... Όταν κάποτε έφτασα στα σχέδια του CANTO GENERAL, με ρώτησε τι σκοπεύω να κάνω. «Τίποτα», του είπα, «όπως βλέπεις πνίγομαι στη δουλειά». «-Τότε θα τα διδάξω εγώ στην ορχήστρα και τους τραγουδιστές. Αυτό είναι το ωραιότερο έργο σου...»

Είχαμε τότε στην ορχήστρα μας τρία μπουζούκια, τους Θανάση Σαρέλλα, Αχιλλέα Κωστούλη και Αντώνη Πολεμίτη, δύο κιθάρες, τον Νίκο Μανιάτη και τον Νίκο Μωραϊτη, το κοντραμπάσσο και τα κρουστά - ο GERARD BERLIOZ - ήταν γάλλοι και διάβαζαν νότες. Όμως όλοι οι υπόλοιποι δεν ήξεραν σολφέζ. Τραγουδιστές η Μαρία Φαραντούρη, η Άρια Σαϊγιονμάα και ο Πέτρος Πανδής.

Κάθισε λοιπόν μπροστά στο πιάνο του ο Διδίλης, και για τρεις τουλάχιστον μήνες δεν βγήκε από το σπίτι του. Κατάφερε στο τέλος να διδάξει φράση-φράση ένα έργο πολυρυθμικό και από μια άποψη «ανώμαλο» για έναν λαϊκό οργανοπαίχτη. Ακόρντα δύσκολα με συνεχείς αλλαγές. Μελωδίες και κοντραμελωδίες. Κι όλα αυτά οι μουσικοί τα έμαθαν με το αυτί. Απ’ έξω.

Το επόμενο καλοκαίρι του 1972, βρισκόμαστε πάλι στο CAP D’ ADGE. Εκεί στην περιοχή της CAMARGUE θέλησα να κάνω ιππασία με τα παιδιά μου. Την ώρα όμως που γυρίζαμε, η πελώρια φοράδα που ίππευα φαίνεται μύρισε το σταύλο και άρχισε να καλπάζει με αποτέλεσμα να με ρίξει κάτω. Ευτυχώς που δεν έσπασα κανένα κόκαλο. Μόνο μελάνιασα - μάλλον μαύρισα. Είχα υψηλό πυρετό και ήταν αδύνατο να κουνήσω. Σ’ αυτήν την κατάσταση με βρήκαν οι τραγουδιστές και η ορχήστρα που κατέβηκαν για εξοχή και για πρόβες. Και πρέπει να πω ότι διασκέδασαν πολύ με την κατάστασή μου. Σε 15 μέρες θα φεύγαμε για το Ισραήλ - Τυνησία και σε συνέχεια για Νότιο Αμερική...

Εκεί λοιπόν στο CAP D’ ANGE που ένα χρόνο πιο πριν είχα σχεδιάσει το έργο, πήρα στα χέρια μου τους μουσικούς που τόσο καλά είχε προετοιμάσει ο Γιάννης Διδίλης. Ξεκινήσαμε με το AMOR AMERICA που έλεγε η Φαραντούρη, το VOY A VIVIR ο Πανδής, και τις VEGETACIONES η Σαϊγιονμάα. Στο Ισραήλ παρουσιάζαμε τα μέρη, πειραματικά ένα-ένα. Συγχρόνως δουλεύαμε και άλλα. Τους LIBERTADORES με την Μαρία, το AMERICA INSURRECTA με τον Πέτρο Πανδή, το VIENEN LOS PAJAROS με την Άρια. Έτσι φτάνοντας στο Μπουένος-Άιρες, μπορέσαμε να δώσουμε την πρώτη πλήρη σειρά από το CANTO. Το χειμώνα του 1972 πάλι στο Παρίσι ένα πρωινό ήρθε η Άρια στο σπίτι. Μου διάβασε τη μετάφραση του UNITED FRUIT. Κάθισα αμέσως κι’ έγραψα τη μουσική και σε λίγο στις συναυλίες, τώρα ήμαστε στην Αυστραλία, το τραγουδούσε η Σαϊγιονμάα.

Πάλι στο γυρισμό στο Παρίσι καλέσαμε τον Πάμπλο Νερούντα στο στούντιο που δουλεύαμε στη RUE POLIVEAU νάρθει ν’ ακούσει το έργο του. Ήρθε με τη γυναίκα του. Κάθισαν ήσυχα σε μια γωνιά και παρακολούθησαν κατανυκτικά την πρόβα.
Την άλλη μέρα με κάλεσε στη χιλιάνικη πρεσβεία. Ήταν πρεσβευτής. Φάγαμε συζητώντας κυρίως για το CANTO. Φαίνεται ότι η δουλειά μου του άρεσε. Γι’ αυτό πήρε ένα τόμο δεμένο πράσινο και με πράσινο μολύβι μου έκανε μια πολύ κολακευτική αφιέρωση. Μετά μου λέει:
-«Θάθελα πολύ να μελοποιήσεις αυτό κι’ αυτό το ποίημα», και πλάι στους τίτλους έβαζε σταυρούς... Για να γίνει ένα έργο ποιητικά ολοκληρωμένο. Έτσι ξαναστρώθηκα στη δουλειά σχεδιάζοντας τη μουσική στο EMILIANO ZAPATA, LAUTARO και SANDINO.

Όμως έπρεπε να ξαναφύγουμε - θέρος του 1973 - για τη Νότια Αμερική. Στο μεταξύ η Αφροδίτη Μάνου είχε αντικαταστήσει τη Σαϊγιονμάα και από το CANTO έλεγε, εκτός από τα τραγούδια της Άριας, και το ALGUNAS BESTIAS.
Κάποιο πρωινό μου τηλεφώνησε ο Νερούντα. Πήγα αμέσως στην Πρεσβεία.
- «Πρέπει να φύγω για τη Χιλή. Ο Αλλιέντε μου είπε ότι υπάρχουν προβλήματα και ότι η παρουσία μου θεωρείται απαραίτητη»...
Αποχαιρετιστήκαμε με την υπόσχεση ότι θα ιδωθούμε σε λίγες βδομάδες στη Χιλή.

Λίγο αργότερα ο ιμπρεσάριος μου στο Παρίσι NORBERT GAMSOHN είχε ένα σήμα από το Νερούντα. Ζητούσε την άδεια... να πάρει μέρος στις συναυλίες μας στη Νότιο Αμερική. Απαντήσαμε αμέσως με ενθουσιασμό και δώσαμε το πρώτο μας ραντεβού στο τεράστιο LUNA PARK στο Μπουένος Άιρες. Όταν φθάσαμε, το κλειστό στάδιο είχε πουληθεί για μια βδομάδα. Όμως ο Νερούντα δεν ήταν εκεί. Δώσαμε στο πρώτο μέρος του προγράμματος τα 7 μέρη από το CANTO GENERAL με θριαμβευτική επιτυχία. Αμέσως μετά τον πήρα στο τηλέφωνο. Βρισκότανε στο σπίτι του στην ISLA NEGRA -Μαύρο Νησί - στις άκρες της Χιλής. Ήταν η τελευταία φορά που άκουγα τη φωνή του:
«-Το έργο μας είχε θριαμβευτική επιτυχία.
-Να μου στείλεις την ηχογράφηση.
-Ο κόσμος φώναζε τ’ όνομά σας. Γιατί δεν ήρθατε;
-Με συγχωρείτε πολύ. Όμως οι ρευματισμοί με έχουν ρίξει στο κρεβάτι. Σας υπόσχομαι την άλλη βδομάδα να είμαι στο Στάδιο του Σαντιάγο. Θα απαγγείλω...»

Λίγο πριν φύγουμε για τον επόμενο σταθμό μας, τη Χιλή, μου τηλεφώνησε ο Τρέγιες, προσωπικός γραμματέας του Αλλιέντε.
-Δεν πρέπει ναρθείτε τώρα. Έχουμε μερικά προβλήματα που θα τα ξεπεράσουμε. Θα σας περιμένουμε μετά ένα μήνα...
Έτσι φύγαμε για τη Βενεζουέλα και εκεί μας ήρθε η είδηση γιά τη σφαγή στο Σαντιάγο... Πέρασαν λίγες βδομάδες ή μέρες, δεν θυμάμαι, και βρισκόμαστε στο Μεξικό όταν μάθαμε την καινούργια συμφορά: ΠΕΘΑΝΕ Ο ΝΕΡΟΥΝΤΑ.
Την ίδια μέρα πήραμε μέρος στην τεράστια πορεία διαμαρτυρίας στο κέντρο της πόλης και από το ίδιο βράδυ εγκαινιάζαμε στο θέατρο της όπερας μια καινούργια σειρά συναυλιών αφιερωμένων τόσο στην Ελλάδα - που υπήρχε ακόμα η χούντα - όσο και στη Χιλή και πιο ειδικά στη μνήμη του μεγάλου ποιητή και επαναστάτη.
Είχαμε παίξει έτσι το CANTO GENERAL στην πρώτη του μορφή, δηλαδή με συνοδεία λαϊκής ορχήστρας, δεκάδες φορές σε δεκάδες χώρες. Έτσι σιγά-σιγά ωρίμασε μέσα μου η ανάγκη να καταπιαστώ κι’ εγώ σοβαρά μαζί του για να του δώσω την τελική του μορφή. Το χειμώνα του 1973 προς 74 πάντοτε στο Παρίσι άρχισε η ενορχήστρωση. Περιέργως στα πρώτα 7 μέρη που δούλεψα δεν είχα συμπεριλάβει το AMOR AMERICA.
Έχοντας πάντα κατά νου τον εφιάλτη του κόστους που απαιτεί μία μεγάλη ορχήστρα προσπάθησα να περιοριστώ στον ελαχιστότερο δυνατόν αριθμό μουσικών και φυσικά στο ίδιο σύνολο οργάνων για όλα τα μέρη. Κάνοντας όλες τις πιθανές επιλογές κατέληξα στη χορωδία - τα 2 πιάνα - τις 3 κιθάρες - το κοντραμπάσσο - και στους 6 κρουστούς - που ο καθένας παίζει φυσικά πλήθος κρουστών οργάνων -. Στην ενορχήστρωση των πρώτων 7 κομματιών μεταχειρίστηκα 3 μπουζούκια. Ενώ στην ενορχήστρωση των υπόλοιπων 6 τα αντικατέστησα με 3 φλάουτα μιας και στο εξωτερικό δύσκολα βρίσκεται μπουζούκι. Άλλωστε στο δίσκο που έχετε τώρα μπροστά σας, δηλαδή τη φωνοληψία που κάναμε στο Μόναχο στα 1981 με τους Σουηδούς, τα τρία φλάουτα παίζουν σε όλο το έργο. Δηλαδή δεν υπάρχουν καθόλου μπουζούκια. Έτσι υπάρχει ένα εντελώς διαφορετικό άκουσμα από τους προηγούμενους δίσκους.

Το Σεπτέμβριο του 1974 παίχτηκαν για πρώτη φορά στο Παρίσι στη γιορτή της Ουμανιτέ τα 4 πρώτα μέρη με σολίστ τη Μαρία Φαραντούρη , τον Πέτρο Πανδή, και το Λάκη Καρνέζη, και με συμμετοχή της Εθνικής Χορωδίας της Γαλλίας - διευθύντης: Ζακ Γκριμπέρ - , και ορχήστρα από γάλλους μουσικούς με σολίστ στο πιάνο τον Αλμπέρτο Νιούμαν. Με τους ίδιους μουσικούς και σολίστ το CANTO GENERAL παίχτηκε το θέρος του 1975 στην Ελλάδα. Στα στάδια Καραϊσκάκη - Παναθηναϊκού - Καυτατζόγλειο - και Παναχαϊκής. Εκεί έγινε και η φωνοληψία - άθλος στο ύπαιθρο από τον Γιάννη Σμυρναίο.
Έπρεπε να φτάσουμε στο χειμώνα του 1980 προς 81 πάλι στο Παρίσι για να ολοκληρώσω τη σύνθεση και ενορχήστρωση στα υπόλοιπα πέντε μέρη του CANTO: AMOR AMERICA, SANDINO, LAUTARO, ZAPATA, A MI PARTIDO και φυσικά το REQUIEM στον PABLO NEROUDA που με τους λίγους στίχους που έγραψα στη μνήμη του μεγάλου ποιητή νομίζω ότι δίνω όλη μου τη φιλοσοφία - και πίκρα - για την υποβάθμιση και υποταγή των σύγχρονων πνευματικών αξιών στις τρομερές εξουσίες.

Είχα την τύχη να βρω την καταπληκτική χορωδία ST. JAKOB της Στοκχόλμης με διευθυντή τον STEFAN SKOLD, κι αυτό χάρη στη μεγάλη αγάπη που δείχνει για το έργο μου ο INGEMAR RHEDIN - μεταφραστής στα σουηδικά του Άξιον Εστί - στον οποίο οφείλεται και η προηγούμενη εκτέλεση του CANTO και του ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ από την επίσης σουηδική χορωδία του COLLEGIUM MUSICUM.
Με βοηθό και συν-μαέστρο τον προικισμένο έλληνα διευθυντή ορχήστρας Αλέξανδρο Μυράτ, ξεκινήσαμε για την Στοκχόλμη. Εκεί και ύστερα από πρόβες που βάσταξαν δύο βδομάδες κάναμε την πρώτη συναυλία στο LUNA PARK και μετά μπήκαμε σε δύο πούλμαν που μας πήγαν στην καρδιά της Ευρώπης. Τα εκατό αγόρια και κορίτσια της χορωδίας, οι 15 μουσικοί, οι 2 σολίστ, οι 3 μαέστροι, τεχνικοί, ηχολήπτες, διοικητικοί... Ήταν το πούλμαν της μουσικής, της ειρήνης και της φιλίας, όπως το ονομάζαμε.
Στοκχόλμη - Μάλμε - Αννόβερο - Αμβούργο - Βερολίνο - Στουτγάρδη - Μόναχο - Μάιντς - Βρυξέλλες - Παρίσι - Λυών...

Σε μια από αυτές τις συναυλίες, στο Μόναχο, στο OLYMPIA HALLE, έγινε και η φωνοληψία αυτή, που κυκλοφορεί για πρώτη φορά σε δίσκο στην Αθήνα.

Στο μεταξύ στην ολοκληρωμένη μορφή του το CANTO δόθηκε από τη χορωδία και ορχήστρα της Ραδιοφωνίας στο Βερολίνο - Λαϊκή Δημοκρατία - , καθώς στην Αβάνα και στη Νικαράγουα, από ένα σύνολο κουβανέζικων χορωδιών, και στις αρχές του Δεκέμβρη στο Ελσίνκι από τη χορωδία και ορχήστρα της τηλεόρασης με σολίστ την Άρια Σαϊγιονμάα.

Το CANTO GENERAL είναι αφιερωμένο στη μνήμη του μεγάλου φίλου μου και συνεργάτη Γιάννη Διδίλη, γιατί χωρίς αυτόν ίσως βρισκότανε ακόμα θαμμένο ανάμεσα στις μουσικές σημειώσεις που περιμένουν κάποιο χέρι να τις ανασύρει στο φως.