Ιστορικοί Σταθμοί

Η παρούσα σύντομη σκιαγραφία βασισμένη σε πλήθος άγνωστων, γνωστών και αδημοσίευτων πηγών και εκμυστηρεύσεων καταγράφει οχτώ συνολικά ιστορικούς σταθμούς. Ο Θεοδωράκης προσεγγίζεται και σκιαγραφείται κυρίως μέσα από τις πολιτικές θέσεις και προτάσεις του (καθώς και τους κοινωνικούς του στοχασμούς) σε κρίσιμες ή μεταβατικές συγκυρίες.

Από την άποψη αυτή, σε μεθοδολογικό φυσικά επίπεδο, πρόκειται για ντοκουμέντο αποτίμησης της όλης πατριωτικής-αγωνιστικής πορείας πολλών δεκαετιών.

Αναλυτικότερα στο πρώτο μέρος αυτού του κειμένου αποτιμάται ο νεανικός πολιτικός Θεοδωράκης της κρίσιμης περιόδου 1940-49. Απ’ όπου προκύπτει το έμφυτο πατριωτικό πάθος του για την προάσπιση της ελευθερίας και της ενικής αξιοπρέπειας. Ως έφηβος αισθάνθηκε ώριμος να πολεμήσει τον φασίστα κατακτητή, ν’ αντιταχθεί στον κάθε μορφής εξουσιαστή υπομένοντας με στωικότητα και ανιδιοτέλεια τις συνακόλουθες δοκιμασίες. Η αποστροφή του στην καταπίεση και στο φασισμό συνετέλεσε στην αυθόρμητη στράτευσή του στη μαρξιστική ιδεολογία μέσα από τη ρομαντική πεποίθηση ότι ο μαρξισμός ενσάρκωνε τη μοναδική θεωρία που εναρμονίζει ιδανικά τις ανθρώπινες σχέσεις. Ενσωματωμένος κυριολεκτικά στο όραμα της κοινωνικής απελευθέρωσης και ισοτιμίας - που εξέφραζαν θεωρητικά το ΕΑΜ και το ΚΚΕ της συγκυρίας - ο Θεοδωράκης στρατεύθηκε στις τάξεις του Κομμουνιστικού κόμματος.

Ουμανιστής-κομμουνιστής πλέον, μετά την εθνική απελευθέρωση, εξακολούθησε τον αγώνα και για την λαϊκή κυριαρχία. Έτσι οι νέες δοκιμασίες που υπέστησαν οι κομμουνιστές της μεταδεκεμβριανής πραγματικότητας σφράγισαν ανεξίτηλα και τον ίδιο.

Βαθμιαία, νεότατος ακόμη, συνειδητοποίησε πως είχε χρέος να υπερασπιστεί την τιμή της ακηδεμόνευτης Αριστεράς μέσα από την “ιδεολογία” της αντοχής στη βία των εξουσιαστών. Επομένως από τα πρώτα κιόλας χρόνια της ενεργού πατριωτικής δράσης προκύπτει ξεκάθαρη η αγωνιστική φιλοσοφία του Θεοδωράκη. Από τότε, στην ουσία, ξεκινά και η μοναχική του πορεία στην πολιτική σκηνή: - Στην ουσία παρέμεινα μόνος, ανεξάρτητος αλλά αυτοστρατευμένος. Πίστευα μόνο στο μαζικό κίνημα, στον ενωμένο στη βάση του λαό. Πίστευα ακόμη ότι δεν παίζει ρόλο με ποιό τρόπο θα ενωθεί ο λαός. Φτάνει να ενωθεί-.

Στο δεύτερο Μέρος προσεγγίζεται ο πολιτικός Θεοδωράκης της μετεμφυλικής περιόδου 1950-63. Επουλώνοντας τις πληγές του από τη συντριβή του λαϊκού κινήματος, τις τραυματικές εμπειρίες των διώξεων και την απογοήτευση απέναντι στις μονολιθικές επιλογές της ηγεσίας, εγκαταστάθηκε στο Παρίσι για ανώτερες μουσικές σπουδές. Εκεί με την απόσταση του χρόνου θα συνειδητοποιήσει σε όλο της το βάθος την τραγωδία της Αριστεράς και θα προσπαθήσει να αναλύσει τις αιτίες του κακού.

Κατασταλαγμένος σ’ ένα καινούργιο είδος μουσικής δημιουργίας ο Θεοδωράκης, μετά την επάνοδό του στην Ελλάδα το 1960, εγκαινίασε τον θεσμό των λαϊκών συναυλιών καλλιεργώντας την άμεση επικοινωνία με το λαό στο κέντρο και στην περιφέρεια. Η επαφή αυτή με τα καταπιεσμένα λαϊκά στρώματα μετουσιώθηκε βαθμιαία σε πολιτική πράξη με επακόλουθο τη συσπείρωση των ανένταχτων της Αριστεράς. Ακολούθησε η κίνηση του Μανιφέστου της Αθήνας με στόχο τον εκδημοκρατισμό της ΕΔΑ και την ταύτιση της πολιτικής με την πολιτιστική, πλέον, δράση.

Στη μετεμφυλιακή συγκυρία οι διώξεις εναντίον των τραγουδιών του θα τον καταστήσουν πολιτικό σύμβολο όχι μόνο της Αριστεράς αλλά και του ευρύτερου δημοκρατικού χώρου οδηγώντας, εκ των πραγμάτων, στην πολιτική επανενεργοποίησή του μετά από την ανάπαυλα των νεανικών αντιστασιακών αγώνων. Υπό τις αντίξοες αυτές συνθήκες δεν θα βραδύνει, μετά τη δολοφονία του Γρ. Λαμπράκη στη συμπρωτεύουσα, η ίδρυση της ΔΚΝΓΛ. Μιάς ουσιαστικά ανένταχτης αριστερής προοδευτικής νεολαίας με προφανείς πολιτιστικές και κοινωνικές επιδιώξεις.

Πολιτική πρωτοβουλία που αν στηριζόταν η άνδρωση και η αυτονομία της θα ήταν σε θέση να συμβάλει καθοριστικά στον εκδημοκρατισμό της πολιτικής σκηνής και στην περιφρούρηση των δημοκρατικών θεσμών. Όμως η ηγετική ομάδα της ΕΔΑ (υπό την κηδεμονία του ΚΚΕ), απεμπολώντας τις διαφανείς εσωκομματικές διαδικασίες, βρισκόταν σε διαρκείς προστριβές με τον μη ελεγχόμενο κομματικά Πρόεδρο της ΔΚΝΓΛ.

Παρά τις διαιωνιζόμενες τριβές με τα ηγετικά στελέχη της ΕΔΑ, τελικά, ιδρύθηκε (μετά από συγχώνευση της ΔΚΝΓΛ με τη νεολαία της ΕΔΑ) η Δημοκρατική Νεολαία Λαμπράκη με πρόεδρο τον Θεοδωράκη. Πολύ σύντομα ο τελευταίος, λειτουργώντας αυτόνομα, κατόρθωσε να αναδείξει τη Νεολαία Λαμπράκη σε σύμβολο αντίστασης εναντίον της αμερικανοκρατίας, του παλατιού και των παρακρατικών μηχανισμών της Δεξιάς.

Στο τρίτο Μέρος σκιαγραφείται ο πολιτικός Θεοδωράκης της προχουντικής συγκυρίας 1964-67, ο οποίος λειτούργησε ως σύμβολο της ευρύτερης Αριστεράς. Ως αρχηγός της νεολαίας Λαμπράκη κατόρθωσε, αστραπιαία σχεδόν, να προσδώσει στην κοσμοθεωρία της μια προδρομική ριζοσπαστικότητα- προάγγελο του προσανατολισμού αντίστοιχων πολιτικών νεολαιών μετά τη μεταπολίτευση. Ως βουλευτής της ΕΔΑ, παράλληλα, σήκωσε αβοήθητος το βάρος της αντίστασης ενάντια στο στέμμα, την αμερικανοκρατία και την κρατική καταπίεση.

Οι ιδεολογικές επιδιώξεις του, στη φάση αυτή, κατέτειναν στην αποκατάσταση της Δημοκρατίας στην απελευθέρωση του λαού από τις πληγές της τρομοκρατίας και των παρακρατικών οργανώσεων και στην παγίωση κράτους του νόμου, της ισότητας και της δικαιοσύνης:- Εθνική ανεξαρτησία σημαίνει για μας πλήρη, χωρίς παραχωρήσεις ακόμα και για λόγους τακτικής. Φανατική, με αγώνες μέχρις εσχάτων. Ασυμβίβαστη, χωρίς να υποκύπτει σε κανενός είδους οικονομικές, πολιτικές ή ιδεολογικές παραχωρήσεις-.

Μετά την εκλογική νίκη της Ενώσεως Κέντρου ο Θεοδωράκης, λόγω του ριζοσπαστικού και αυτόνομου πολιτικού λόγου του, θα αναγκαστεί από τα πράγματα να διεξάγει παράλληλο διμέτωπο αγώνα (στην προσπάθεια περιφρούρησης του μαζικού-δημοκρατικού χαρακτήρα της νεολαίας Λαμπράκη) τόσο εναντίον ηγετικών στελεχών της ΕΔΑ όσο και ενάντια στις παλινδρομήσεις του Γ. Παπανδρέου. Ταυτόχρονα με την άνδρωση του κινήματος των Λαμπράκηδων ανέπτυξε και ουσιαστική κοινοβουλευτική δραστηριότητα τοποθετούμενος σε καίρια κοινωνικά θέματα.

Σημαντική, εξάλλου, απεδείχθη η επικοινωνία του με τον Κυπριακό λαό και τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο. Βιώνοντας άμεσα τα προβλήματα των Κυπρίων τάχθηκε ανοιχτά υπέρ της αδέσμευτης ανεξαρτησίας της Μεγαλονήσου: -Χέρι με χέρι με τον ηρωϊκό Κυπριακό λαό παλέψαμε και θα παλεύουμε κάθε μέρα για τη λευτεριά, την ανεξαρτησία και την αυτοδιάθεση της Κύπρου. Οι Λαμπράκηδες ενώνουν τη φωνή τους με τη φωνή του δημοκράτη μας λαού: Όχι παζαρέματα, λευτεριά στην Κύπρο-.

Τα Ιουλιανά του 1965 επιβεβαίωσαν ότι ο πραγματικός διαχειριστής της εξουσίας ήταν το παλάτι υπό την κάλυψη των Αμερικανών δικαιώνοντας πανηγυρικά τις δημόσιες εκτιμήσεις του Θεοδωράκη. Με δική του παρότρυνση οι διαδηλώσεις καταγγελίας του βασιλικού πραξικοπήματος είχαν ως σημείο αναφοράς τη νεολαία Λαμπράκη. Παρ’ όλα αυτά οι σχέσεις του ηγέτη των Λαμπράκηδων με την ηγεσία του ΚΚΕ (και τους τοποτηρητές του στην Ελλάδα) παρέμειναν τεταμένες λόγω της μαζικής και αυτόνομης ιδεολογικής φυσιογνωμίας της ομώνυμης νεολαίας. Είχαν προηγηθεί και εντάσεις με την ηγεσία της ΕΔΑ μετά τα γεγονότα στο Γοργοπόταμο και τις απόψεις του για δυναμικότερη αντιμετώπιση της όλης κατάστασης.

Στην ύστατη πρωτοβουλία ενεργοποίησης του ευρύτερου δημοκρατικού στρατοπέδου ενόψει της επικείμενης δικτατορίας ο Θεοδωράκης υιοθέτησε, συγκυριακά, τη γραμμή στήριξης του Α. Παπανδρέου, ο οποίος δεν τόλμησε όμως να καταψηφίσει τη βασιλική κυβέρνηση Παρασκευοπούλου. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι αγώνες των Λαμπράκηδων προσέλαβαν διεθνή απήχηση, στο μέτρο που ο Ζ. Π. Σαρτρ, στα τέλη του ’65, διακήρυσσε ότι η νεολαία Λαμπράκη “αντιπαρατάσσει στον απειλητικό εξαμερικανισμό τον επανελληνισμό της Ελλάδας”.

Ωστόσο η πορεία προς την επιβολή της χούντας ήταν πλέον ορατή. Διασπασμένες οι πολιτικές δυνάμεις, και στη φάση αυτή, έχουν το δικό τους μερτικό ευθύνης και ανοχής απέναντι στις απρόσμενες εξελίξεις. Ο Θεοδωράκης δεν θα διστάσει να ασκήσει δημόσια κριτική και για τον αμφιλεγόμενο ρόλο της Σοβιετικής Ένωσης έναντι των Ελλήνων κομμουνιστών. Μοιραίο παρεπόμενο των τολμηρών του θέσεων η καθαίρεσή του, με πρωτοβουλία της ΕΔΑ, από τη θέση του προέδρου της ΔΝΛ. Απτόητος εξακολούθησε να υπερασπίζεται δημόσια τα πιστεύω του: -Ο λαός ξύπνησε. Η ιδέα της δημοκρατικής αλλαγής ρίζωσε. Η προοπτική της Αριστεράς φωτίζει τον ορίζοντα. Το μέλλον του κόσμου είναι η Αριστερά δηλ. η πρόοδος, η ευημερία, η πνευματική άνθηση, ο σεβασμός του ανθρώπου, η κυριαρχία της λογικής, του αισθήματος και της ανθρωπιάς. Το μέλλον της Ελλάδας είναι η Αριστερά-.

Στο τέταρτο Μέρος αποτιμάται ο πολιτικός Θεοδωράκης της χουντικής συγκυρίας 1967-72 που αποδείχτηκε, από τα πράγματα, πρωτοπόρος αντιστασιακός (απ’ το πρώτο κιόλας βράδυ του πραξικοπήματος) και ακόμη φανατικός υπερασπιστής της δημοκρατικής νομιμότητας και πρωτεργάτης της ενωμένης αντίστασης στο εσωτερικό και στο εξωτερικό. Λειτουργώντας, μάλιστα, χωρίς μηχανισμούς στήριξης ή συγκεκριμένη κομματική νομιμοποίηση.

Από την επόμενη μέρα της δικτατορίας η Ελλάδα βρήκε στο πρόσωπο του Θεοδωράκη τον εκφραστή της αντίστασης: -Οργανωθείτε, παλέψτε και αντισταθείτε στη δικτατορική χολέρα. Λαέ της Αθήνας έβγα στους δρόμους. Πατριώτες, ας συναντηθούμε όλοι αμέσως στην πλατεία Συντάγματος. Εμπρός για να συντρίψουμε τους εχθρούς του λαού και της πατρίδας. Ο φασισμός δεν θα περάσει. Ζήτω η Δημοκρατία, η Ελλάδα, ο Ελληνικός Λαός-.

Κι ακόμη τον αντιπροσωπευτικότερο πρεσβευτή της προβολής του ελληνικού δράματος: -Ο φασισμός ξαναχτύπησε, ύστερα από 30 χρόνια, την Ευρώπη. Χτύπησε το λίκνο του πολιτισμού, την καρδιά της Δημοκρατίας. Χτύπησε τη φωτεινή και περήφανη ακρόπολη του ανθρωπισμού. Κάνουμε έκκληση σε όλους τους Δημοκράτες του κόσμου, και ιδιαίτερα της Ευρώπης, να σταθούν αποφασιστικά στο πλευρό του μαχόμενου ελληνικού λαού-.

Γεμάτος εθνικό παλμό θα προχωρήσει άμεσα στην ίδρυση του Πατριωτικού Μετώπου:- Αναλαμβάνοντας, με τέσσερις άλλους αγωνιστές, μια βδομάδα μετά το πραξικόπημα τη δημιουργία του ΠΑΜ, είχα την αίσθηση ότι μια καινούργια μεγάλη ιστορική ευκαιρία παρουσιαζόταν μπροστά στο λαό μας. Το ευρύ πατριωτικό αναγεννητικό μας κίνημα θα έβρισκε τώρα την ευκαιρία να σφυρηλατηθεί και να πάρει την τελική του πολιτική μορφή-.

Όμως στις 21 Αυγούστου 1967 θα συλληφθεί από τους εγκάθετους της χούντας βιώνοντας, για μια ακόμη φορά, δέσμιος τις τραγικές εμπειρίες του παρελθόντος: Γενική Ασφάλεια, φυλακές Αβέρωφ, Ζάτουνα, Ωρωπός . Παρά τις διώξεις οι στόχοι του ηγέτη του ΠΑΜ παρέμεναν ενεργοί: α. Ανατροπή της δικτατορίας, γ. Αποκατάσταση όλων των δημοκρατικών ελευθεριών, απελευθέρωση των πολιτικών κρατουμένων, γενική πολιτική αμνηστεία, γ. Διάλυση της χούντας και αυστηρή τιμωρία όλων των ενόχων κατάλυσης του Συντάγματος, καθώς και των στυλοβατών και συνεργατών της δικτατορίας και δ. Ελεύθερες εκλογές από κυβέρνηση όλων των κομμάτων.

Υπέρμαχος, παράλληλα, της ενότητας της Αριστεράς και ολόκληρου του αντιστασιακού φάσματος απηύθυνε εκκλήσεις στη διεθνή κοινή γνώμη και σε προσωπικότητα όπως ο Καραμανλής απαιτώντας τη στράτευση τους στον αντιστασιακό αγώνα.

Μετά την απροσδόκητη απελευθέρωση του θα υψώσει τη σημαία της αντίστασης και στο εξωτερικό κλιμακώνοντας την πατριωτική του δράση. Ταυτόχρονα οραματίστηκε τη σύσταση Εθνικού Συμβουλίου Αντίστασης για την ανατροπή της δικτατορίας και τη διασφάλιση των δημοκρατικών ελευθεριών.

Το όραμα αυτό, ωστόσο, ήταν μοιραίο να σκοντάψει στις ηγετικές τάσεις του αρχηγού του ΠΑΚ Ανδρέα Παπανδρέου. Η υπονόμευση των ενωτικών πρωτοβουλιών του θα τον επηρεάσει πρόσκαιρα να προσανατολιστεί προς την “ήπια” λύση Καραμανλή στην ύστατη προσπάθεια ανατροπής της χούντας των συνταγματαρχών. Μια τολμηρή πολιτική επιλογή που ενώ δικαιώθηκε τελικά αμφισβητήθηκε έντονα από φίλους και αντιπάλους.

Στο πέμπτο Μέρος αναλύεται διεξοδικά ο πολιτικός Θεοδωράκης της κορύφωσης του αντιστασιακού Αγώνα 1972-74 ο μεγάλος ενωτικός οραματιστής με προοπτική εμπρός στις παρενέργειες της χούντας. Μέσα από τις τάξεις του ΠΑΜ εξακολούθησε να αγωνίζεται για την ανατροπή της δικτατορίας και τη συνακόλουθη αναγεννητική μετεξέλιξη του ελληνικού λαού.

Η διάσπαση του 1968, στο μεταξύ, δικαίωσε τις αντιπαραθέσεις του με την παραδοσιακή ηγεσία του ΚΚΕ. Παρ’ όλα αυτά δεν έπαψε να αγωνίζεται και προς την κατεύθυνση της ριζικής ανανέωσης και ανασύνταξης της Ελληνικής Αριστεράς.- Η σπουδαιότερη ιστορική αναγκαιότητα για τη δημιουργική ανανέωση της ελληνική Αριστεράς, είναι να αποκτήσει ένα νέο ορθό πολιτικό προσανατολισμό που θα επιτρέψει στις δυνάμεις της Αριστεράς να προτείνουν στους συμμάχους και στον λαό μας ένα ρεαλιστικό, ένα εφαρμόσιμο πολιτικό πρόγραμμα. Πιστεύουμε ότι στο σημερινό στάδιο είναι απαραίτητη η ριζική ανανέωση του προοδευτικού κινήματος της χώρας μας, που με τόλμη, ανεξαρτησία και προπαντός με αντιδογματικό και αντιγραφειοκρατικό πνεύμα θα επιχειρήσει μια ριζική επανεξέταση της πορείας της ελληνικής Αριστεράς-.

Ταυτόχρονα να προέβαινε στη σύνταξη ολοκληρωμένων εθνικών προγραμμάτων: -Για να οδηγήσουμε τον Έλληνα πολίτη προς την κατεύθυνση της ουσιαστικής ελευθερίας, είναι ανάγκη να συνδέσουμε κάθε στιγμή την έννοια της ελευθερίας με τρεις βασικές - μέσα στον κοινωνικό χώρο -πλευρές: την οικονομική, την πολιτική και τη μορφωτική. Η προσπάθειά μας αποβλέπει στην ουσιαστική απελευθέρωση των μεγάλων εργαζόμενων μαζών και στη δημιουργία εκείνων των μορφωτικών προϋποθέσεων που θα μας επιτρέψουν ν’ απαλλαγούμε οριστικά από τα εμπόδια και τα πλέγματα ώστε να βαδίσουμε στο δρόμο της κοινωνικής προόδου και την εθνικής ευημερίας-.

Ασκώντας παράλληλα κριτική στον γραφειοκρατικό δογματισμό που είχε προκαλέσει μαρασμό στα σοσιαλιστικά καθεστώτα αναρωτιόταν:- Πώς είναι δυνατόν ποτέ ένας μηχανισμός που όπως όλοι οι μηχανισμοί, στηρίζεται πάνω στο νόμο της καταπίεσης, να δώσει τη μάχη για την ελευθερία. Πιστεύω πως η κορυφαία μάχη της εποχής μας, η μάχη για την ελευθερία, θα πρέπει να δοθεί και ενάντια στη μεγάλη αρρώστεια του παγκόσμιου προοδευτικού κινήματος και αρρώστεια της εποχής μας: στον γραφειοκρατικό δογματισμό. -Γι’ αυτό είναι ανάγκη, κατέληγε, να δημιουργηθεί μέσα από την τέφρα ένα νέο προοδευτικό- αναγεννητικό κίνημα της Αριστεράς, που παίρνοντας όλη τη θετική κληρονομιά και πετώντας όλες τις αδυναμίες του παρελθόντος να δώσει μια καινούργια ευκαιρία στον ελληνικό λαό για ένα καλύτερο μέλλον-.

Πέρα από τη δημοσιοποίηση των θέσεών του για τη δημοκρατική μετεξέλιξη και ανανέωση της Αριστεράς, ο Θεοδωράκης, μέσα από τις δημόσιες εμφανίσεις και τα τραγούδια του, έδινε τον προσωπικό του αγώνα ενάντια στη χούντα των συνταγματαρχών. Το πολιτικό του πιστεύω περέμενε αταλάντευτο: -Η συσπείρωση των δυνάμεων της ελληνικής Αριστεράς γύρω από μια ενιαία στρατηγική και η χάραξη μιας εντελώς καινούργιας οργανωτικής τακτικής, είναι ο νόμος δρόμος ώστε ο εργαζόμενος λαός που μαστίζεται από τις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες, που επιβάλει η ξένη εξάρτηση, να αποκτήσει τη δική του ιδεολογική και πολιτική έκφραση και το δικό του πολιτικο-οργανωτικό μηχανισμό-.

Με δυό λόγια ο Θεοδωράκης της χουντικής περιόδου επιβεβαίωσε την πολιτική του ωριμότητα, αγωνιζόμενος ψυχή τε και σώματι για την ανατροπή της δικτατορίας, την αποκατάσταση της δημοκρατικής νομιμότητας, την ανανέωση της ελληνικής Αριστεράς και την ενότητα των αντιστασιακών δυνάμεων. Οι περισσότερες από τις πολιτικές θέσεις του της συγκυρίας 1967-74 αποδείχτηκαν προδρομικές με ιδεολογικό υπόβαθρο και πατριωτική προοπτική.

Στο έκτο Μέρος σκιαγραφείται η μοναχική πορεία του πολιτικού Θεοδωράκη στο μεταπολιτευτικό σκηνικό 1974-77 που αν και πρωταγωνιστής της αντίστασης υπονομεύτηκε πολυμέτωπα από τους επίγονους της μεταπολίτευσης. Παρ’ ότι η επιστροφή στην κοινοβουλευτική Δημοκρατία αποτέλεσε δικαίωση της προσωπικής του πολιτικής υπέρβασης και επιλογής, εν τούτοις αποκλείστηκε πανηγυρικά από την κυβέρνηση της εθνικής ενότητας. Έτσι ο αδιαμφισβήτητος ηγέτης του αντιστασιακού αγώνα στο εσωτερικό και στο εξωτερικό βρέθηκε απρόσμενα στο περιθώριο.

Όμως και η πρωτοβουλία Θεοδωράκη για μια δημοκρατική-σοσιαλιστική εναλλακτική λύση υπονομεύτηκε από την Αριστερά. Υπό τις συνθήκες αυτές κι ενώ είχε πρωτοστατήσει στην ενότητα του προοδευτικού χώρου τελικά δεν εξελέγη ούτε καν βουλευτής στις πρώτες εκλογές μετά την πτώση της χούντας. Έτσι η μεταπολίτευση απέβη υπέρ των παραδοσιακών δυνάμεων που ήλεγχαν την εξουσία και πριν την επιβολή της δικτατορίας.

Παράλληλα η πολιτική του φιλοσοφία απεδείχθη εξίσου σαφής και ξεκάθαρη: -Πραγματική κοινωνική ειρήνη και προκοπή δεν μπορεί να εξασφαλιστεί μόνιμα και οριστικά στον τόπο μας εφόσον δε θα ξηλωθεί από τα θεμέλιά του το οικοδόμημα που μας επέβαλαν οι Έλληνες πλουτοκράτες, που είναι ενισχυμένοι από το ξένο και ιδιαίτερα από το αμερικανικό κεφάλαιο. Επομένως αυτός θα πρέπει να είναι ο κεντρικός μας στόχος και κάθε επί μέρους πάλη του λαού μας οποιασδήποτε μορφής και σε οποιονδήποτε χώρο, θα πρέπει να συγκλίνει προς αυτόν τον βασικό στόχο-.

Αν και φανερά απογοητευμένος από την τροπή των πολιτικών πραγμάτων ο Θεοδωράκης ύψωσε και πάλι τη σημαία του αγώνα για την ενότητα της Αριστεράς και την εθνική συμφιλίωση: -Η δημοκρατική Αριστερά δεν έχει χρέος μόνο να συσπειρώσει και να ενεργοποιήσει το λαό για να κερδίσουμε τη μάχη για τη δημοκρατία, αλλά ακόμα να γίνει ο πολιτικός εκφραστής των κοινωνικών δυνάμεων που αποβλέπουν στη βαθειά κοινωνική αλλαγή. Δηλαδή στον σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της ελληνικής κοινωνίας με πρώτο στόχο την περίοδο της “δημοκρατικής και κοινωνικής Δημοκρατίας”-.

Δημοσιοποιώντας την πεποίθηση πως: -Η δημιουργία μιας δημοκρατικής σοσιαλιστικής συμμαχίας αποτελεί τη μοναδική εγγύηση ότι θα κλείσει οριστικά ο δρόμος για την επανάληψη των παλιών τραγικών σφαλμάτων που είχαν πάντα στη βάση τους την αχαλίνωτη δογματική σκέψη και τον πολιτικό φανατισμό, δηλαδή την για τον α ή β λόγο απογείωση από την ελληνική και διεθνή πραγματικότητα και την εξυπηρέτηση σκοτεινών σκοπιμοτήτων-.

Τα πιστεύω του Θεοδωράκη για τον επιβαλλόμενο πρωταγωνιστικό ρόλο της

Αριστεράς παραμένουν διαχρονικά: -Πρέπει η Αριστερά να αναδειχτεί σε μια εθνική ηγετική δύναμη πείθοντας ότι μόνο αυτή μπορεί να λύσει για όλο το έθνος, για όλο το λαό τα βασικά εθνικά προβλήματα. Πρέπει η Αριστερά να δείξει στο λαό ότι μόνο αυτή μπορεί να δώσει καθαρή και εθνική λύση στο Κυπριακό. Αυτή θα λύσει τις σχέσεις μας με την Τουρκία και τον τουρκικό λαό. Αυτή θα εξαφανίσει κάθε κίνδυνο εκτροπής από το δημοκρατικό μας πολίτευμα. Αυτή θα δώσει στη δημοκρατία ακόμη περισσότερο εύρος, λάμψη, δύναμη. Αυτή θα καταργήσει την κοινωνική αδικία. Θα βοηθήσει όλους τους εργαζόμενους να καταλάβουν το μερτικό που τους ανήκει στην ευτυχία που εξασφαλίζει μόνο μια δίκαιη και νοικοκυρεμένη εθνική διακυβέρνηση-.

Το ίδιο διαχρονικές παραμένουν και οι θέσεις του υπέρ της εθνικής συμφιλίωσης και εθνικής συνεργασίας παράλληλα με τη δημόσια στάση του υπέρ της σύμπηξης ενιαίου Εαμογενούς μετώπου: -Υπάρχει μια ιστορική πραγματικότητα που τη λένε ΕΑΜ. Ένα ιδανικό, μια συμπαράταξη, ένα μαζικό κίνημα με ραχοκοκαλιά το μαρξιστικό κόμμα τους κομμουνιστές που δένουν αρμονικά τον πατριωτισμό με τον διεθνισμό. Ανυψώνουν το κίνημα αυτό σε ένα από τα πιο πρωτότυπα, αυθεντικά, δυναμικά και στρατηγικά λαϊκά επαναστατικά κινήματα του κόσμου-.

Στο έβδομο Μέρος διαπιστώνεται ότι ο πολιτικός Θεοδωράκης και στην περίοδο της παντοδυναμίας του ΠΑΣΟΚ πολιτεύτηκε αυτόνομα και ενωτικά. Στο μεταξύ, οι πρωτοβουλίες του για συσπείρωση των Εαμογενών δυνάμεων βρήκαν ανταπόκριση από το ΠΓ του ΚΚΕ. Επακόλουθο της νέας σύμπλευσης με την παραδοσιακή κομμουνιστική ηγεσία αποτέλεσε η στήριξη της υποψηφιότητάς του για το Δήμο της Αθήνας χωρίς προοπτική εκλογής. Παράλληλα προχώρησε στην ίδρυση της κίνησης για την ενότητα της Αριστεράς με σύμπραξη και του ΚΚΕ.

Στην εκλογική αναμέτρηση του 1981 εξελέγη βουλευτής Επικρατείας υπό τη σημαία του Κομμουνιστικού κόμματος ενώ η παντοδυναμία του ΠΑΣΟΚ, στο πολιτικό προσκήνιο, απεδείχθη αδιαμφισβήτητη. Όμως η “παθολογία” του ΠΓ δεν επέτρεψε για μια ακόμη φορά, στον Θεοδωράκη να διαδραματίσει πρωταγωνιστικό ρόλο στη Βουλή. Παρά την επικοινωνία του με τον Χ. Φλωράκη τα ηγετικά στελέχη του ΚΚΕ εξακολουθούσαν να τον αντιμετωπίζουν με επιφυλακτικότητα λόγω της αυτόνομης ιδεολογικά λειτουργίας του.

Έτσι οι εσωκομματικές σχέσεις του με το ΠΓ παρέμειναν διαταραγμένες ως την προκήρυξη των εκλογών. Στο μεταξύ και νέες εντάσεις προέκυψαν ενόψει της υπερψήφισης του Χ. Σαρτζετάκη από το ΚΚΕ στο αξίωμα του Προέδρου της Δημοκρατίας. Κυρίως λόγω της θέσης του Θεοδωράκη για συσχετισμό της επί το αναλογικότερο μεταβολής του εκλογικού νόμου με τη στήριξη της υποψηφιότητας Σαρτζετάκη. Παρά τις έντονες διαφωνίες με το ΠΓ -όχι μόνο στο θέμα της προεδρικής εκλογής-επανεξελέγη βουλευτής Επικρατείας του ΚΚΕ στις εκλογές του 1985.

Στην κρίσιμη αυτή καμπή (διαιώνισης της παντοδυναμίας του ΠΑΣΟΚ) ο Θεοδωράκης εμφανίστηκε αποφασισμένος να συγκρουστεί με το κυρίαρχο πολιτικό φάσμα.

Κλιμάκωσε τη δημόσια κριτική του σε όλα τα μέτωπα περνώντας μηνύματα για τον εκσυγχρονισμό της Αριστεράς και του ΚΚΕ: -Η πολιτική και κοινωνική μας ανάλυση και κριτική να γίνονται από τη σκοπιά ενός μοντέλου φιλοσοφίας και σκέψης που να προπορεύεται σε δυναμικότητα, σε περιεχόμενο ζωής και σε μορφές κοινωνικών σχέσεων και κοινωνικής δράσης από τον τρόπο ζωής όπως τον βιώνει καθημερινά ο μέσος εργαζόμενος-.

Προειδοποιώντας προφητικά: -Τώρα που έχουμε πιο κι εμείς τους ρεφορμιστές στην εξουσία θα πρέπει να ξέρουμε ότι αυτοί είναι δάσκαλοι στο να κουκουλώνουν να εξωραίζουν, να απαλύνουν ή να ξεστρατίζουν (να αποπροσανατολίζουν) τις ταξικές αντιθέσεις για να προλαβαίνουν τις ταξικές συγκρούσεις. Ας μην υποτιμούμε τα αποτελέσματα από μια τέτοια πολιτική-.

Ταυτόχρονα, συνειδητοποιώντας τα επακόλουθα της επικυριαρχίας του Α. Παπανδρέου, ασκούσε δριμύτατη κριτική και στον αρχηγό του ΠΑΣΟΚ: -Νομίζω ότι ο Ανδρέας, για την περίοδο που εξετάζουμε, είναι ίσως ο πολιτικός των χαμένων ευκαιριών. Μοναδικό αντίδοτο μια πλατιά συμπαράταξη στην οποία θα συνυπάρξουν λαϊκές δυνάμεις που σήμερα τις έχουν χωρισμένες με πλασματικά σύνορα και η οποία θα μπορέσει να καταστεί καθοριστική δύναμη για όλες τις εθνικές, κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις. Θα βάλει τη σφραγίδα της στα γεγονότα. Θα δημιουργήσει το απαραίτητο αναγεννητικό κλίμα που θα ξαναδώσει την εμπιστοσύνη του λαού μας στις δικές του δυνάμεις-.

Υπό το δεδομένο της αυτόνομης δράσης του στην πολιτική σκηνή δεν βράδυνε και η ρήξη με το ΠΓ: -Τον Γενάρη του 1985 υπέβαλα προφορικά και γραπτά την παραίτησή μου από βουλευτής. Για να επαναλάβω τον επόμενο Γενάρη του 1986. Για να μην υπάρχει καμιά αμφιβολία σχετικά με τους λόγους που με ωθούσαν σ’ αυτή την απόφαση παρέδωσα σημείωμα στον Γ.Γ. της ΚΕ όπου προσπάθησα να εξηγήσω τους βαθύτατους λόγους που με υποχρέωναν να διαλέξω τον δρόμο της απομάκρυνσης από την ενεργό πολιτική και της αυτοεξορίας. Είναι αποκλειστικά η στάση σας απέναντι μου που με υποχρεώνει να πάρω το σκληρό δρόμο της αυτοεξορίας. Να συνυπάρχω σαν διακοσμητικό έπιπλο δεν γίνεται άλλο-.

Αδέσμευτος πλέον ολοκληρωτικά, μετά την παραίτησή του από το βουλευτικό αξίωμα το 1986, πρωτοστάτησε στην ίδρυση της Επιτροπής ελληνοτουρκικής φιλίας.

Παράλληλα δημοσιοποιούσε, μέσα από το “Αντιμανιφέστο”, τη φιλοσοφική, ιδεολογική και πολιτική του στάση απέναντι στις διεθνείς και εσωτερικές εξελίξεις: -Θα πρέπει οι γενικές σχέσεις παραγωγής να είναι τόσες και τέτοιες ώστε να εξασφαλίζεται σε όλα τα μέλη της κοινωνίας ποσοτικά μεγάλος και ποιοτικά πλούσιος ελεύθερος χρόνος. Αυτός ο ποιοτικά και ποσοτικά απαραίτητος ελεύθερος χρόνος θα πλουτίσει τον απλό πολίτη με όλη την αναγκαία σωματική και ψυχική δύναμη, ώστε να μπορεί να απολαμβάνει την πνευματική κυρίως δημιουργία, τόσο την παραδοσιακή όσο και τη σύγχρονη-.

Τέλος, στο όγδοο (τελευταίο) Μέρος του παρόντος κειμένου συνάγεται ότι ο πολιτικός Θεοδωράκης και της μεταπαπανδρεϊκής συγκυρίας (1989-96) υπήρξε προφητικός, τολμηρός και πρωτοπόρος στις επιλογές του όπως και στο παρελθόν. Το αμετακίνητο όραμά του για συμπαράταξη των ευρύτερων αριστερών ριζοσπαστικών δυνάμεων κέρδιζε έδαφος ολοένα, ενόψει της φθοράς της κυβερνητικής εξουσίας υπό το βάρος των σκανδάλων και της ανάπτυξης του “αυριανισμού”. Από την άλλη, οι διαχρονικές θέσεις του για εθνική συμφιλίωση και κυβέρνηση εθνικής συνεργασίας δικαιώθηκαν, σε μεγάλο βαθμό, μέσα από τη συγκρότηση της συγκυβέρνησης και της Οικουμενικής.

Πρώτος σχεδόν από ολόκληρο το πολιτικό φάσμα επισήμαινε ότι: -Η ρίζα της εθνικής μας κακοδαιμονίας συνίσταται στο γεγονός ότι ορισμένες δυνάμεις που μισούν το λαό συντηρούν προσεχτικά τα φαντάσματα της εμφύλιας διαίρεσης. Κρατούν ανοιχτές και οξύνουν τις πληγές που δημιούργησε ο εμφύλιος πόλεμος-. Για το φαινόμενο Κοσκωτά, που μόλυνε το πολιτικό σκηνικό, σχολίαζε χαρακτηριστικά: -Χιλιάδες επί χιλιάδων οι ξεγελασμένοι, οι απατημένοι, οι απογοητευμένοι ανακαλύπτουν τώρα πόσος πολύτιμος χρόνος χάθηκε για το λαό μας. Μόνο και μόνο γιατί δεν μπόρεσαν να δουν όταν έπρεπε σωστά. Γιατί τους ξεγέλασε κάποια Σειρήνα, με τα λόγια και τις υποσχέσεις της-.

Επιπλέον, με στόχο την ανασύνταξη των δυνάμεων της Αριστεράς υπογράμμιζε με έμφαση: -Τώρα που η Αριστερά προχώρησε επιτέλους προς την ποθητή κατεύθυνση, δεν μπορώ παρά να χαίρομαι γι’ αυτό και ας μη συμμετέχω άμεσα. Η μόνη αγωνία που έχω είναι, αν άπαξ και έγιναν τα πρώτα βήματα θα συνεχιστεί η πορεία της Αριστεράς με αποφασιστικότητα προς την κατεύθυνση που χαράχτηκε μέσα από τις τελευταίες αποφάσεις και πρωτοβουλίες-.

Απέναντι στην αποσύνθεση της κυβερνητικής εξουσίας και τον “αυριανισμό” η δημόσια στάση του υπήρξε σαφής: -Ως προς τους φίλους και συντρόφους της Αριστεράς λέω ότι επικροτώ την πολιτική της ενότητας, την πολιτική των αποστάσεων από το ΠΑΣΟΚ και την πολιτική της συνεργασίας με τη Νέα Δημοκρατία πάνω στο κρίσιμο εθνικό θέμα της εξόδου από την κρίση-. Η ενότητα της Αριστεράς πρέπει να προχωρήσει σε μεγάλο βάθος και σε πλάτος, ώστε να κερδίσει την εμπιστοσύνη των μεγάλων μαζών-.

Εξίσου διάφανες και οι θέσεις του για κυβέρνηση Εθνικής συνεργασίας: -Πιστεύω ότι νόμο μια κυβέρνηση εθνικής συνεργασίας, έστω για έξι μήνες, θα μπορούσε να ξεσκεπάσει όλα τα οικονομικά σκάνδαλα, όλες τις υπεξαιρέσεις του δημοσίου χρήματος και να τιμωρήσει παραδειγματικά όλους τους υπεύθυνους, ανεξάρτητα από τη θέση που κατείχαν ή κατέχουν. Θα μπορούσε ακόμη να προβεί σε ορισμένες ριζικές αλλαγές που έχουν μεγάλο κομματικό κόστος και που θα μπορούσε να προτείνει ο Συνασπισμός σε ένα μίνιμουμ πρόγραμμα εθνικής διακυβέρνησης για να βγούμε από την εθνική κρίση-.

Τελικά τα αποτελέσματα των εκλογών της 18ης Ιουνίου 1989 ανέδειξαν ρυθμιστή των εξελίξεων το Συνασπισμό που υιοθέτησε τις ρεαλιστικές προτάσεις Θεοδωράκη για συγκυβέρνηση με τη Νέα Δημοκρατία χωρίς την υπαγόρευση, όμως, όρων και προϋποθέσεων. Στην καμπή του 1990 και ο ίδιος δεν διέκρινε πλέον διαφορές σε πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο ανάμεσα στη Νέα Δημοκρατία και το ΠΑΣΟΚ: -Τί ήταν το ΠΑΣΟΚ της οκταετίας Εθνικό, κοινωνικό, ταξικό, σοσιαλιστικό κίνημα; Ή η εξουσία ενός ανδρός;-.

Υπό τις νέες αυτές συνθήκες ο Θεοδωράκης, μετά το φαινόμενο Κοσκωτά, την έξαρση του Αυριανισμού και την παραπομπή κορυφαίων κυβερνητικών παραγόντων στο ειδικό Δικαστήριο από το ίδιο το ΠΑΣΟΚ, ευελπιστώντας στην αξιοποίηση στελεχών της Αριστεράς από το Μητσοτάκη, αποδέχτηκε συγκυριακή συνεργασία με τη Νέα Δημοκρατία: -Θεωρώ τη δική μου στράτευση σήμερα σαν προάγγελο για την αυριανή προσέγγιση και συμπαράταξη διαφορετικών πολιτικών δυνάμεων που θα επισφραγίσουν και θα ολοκληρώσουν την πολιτική της εθνικής συναίνεσης… Θεωρούσα και εξακολουθώ να θεωρώ τη συνεννόηση όλων των ελληνικών πολιτικών δυνάμεων σαν κύριο εθνικό στρατηγικό προσανατολισμό, δεδομένου ότι η χώρα μας είναι κυκλωμένη από αδιέξοδα πανεθνικής σημασίας. Δεν υπάρχει, κατά τη γνώμη μου, άλλος δρόμος-.

Ωστόσο ο Κ. Μητσοτάκης δεν επέδειξε το απαιτούμενο πολιτικό θάρρος ώστε να αξιοποιήσει στην κυβέρνηση, που προέκυψε μετά τις εκλογές του Απριλίου 1990, το κύρος και τις ριζοσπαστικές ιδέες του Θεοδωράκη. Έτσι οι δημοσιοποιηθείσες, στα πλαίσια του Υπουργικού συμβουλίου, απόψεις του δεν κατέστη δυνατό να αξιοποιηθούν. Απόψεις που κάλυπταν τους τομείς του Πολιτισμού, ΤΗΣ Παιδείας, των Διεθνών Σχέσεων και των Εθνικών Θεμάτων. Μοιραία η πρόκληση Θεοδωράκη παρέμεινε μετέωρη για την κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας η οποία, ταλαντευόμενη, απώλεσε την κοινοβουλευτική πλειοψηφία το Φθινόπωρο του 1993, ενώ ο ίδιος είχε παραιτηθεί πριν ένα περίπου χρόνο. Ωστόσο, όπως και παλιότερα, χωρίς να πτοηθεί συνέχισε ως απλός πολίτης τις εποικοδομητικές δημόσιες παρεμβάσεις του στην ελληνική και διεθνή σκηνή.