Η περίπτωση των Eπτανήσων

Η περίπτωση των βενετοκρατούμενων ελληνικών περιοχών έχει μια ξεχωριστή σημασία, γιατί πρόκειται για ένα κοινωνικό καθεστώς πολύ πιο κοντά στα πρότυπα της κλασικής, δυτικού τύπου φεουδαρχίας.

Ως μοντέλο για τη μελέτη του γαιοκτητικού συστήματος των βενετοκρατούμενων ελληνικών περιοχών, θα πάρουμε τα Ιόνια νησιά και ιδιαίτερα την Κέρκυρα. Θα πρέπει κατ' αρχήν, να κάνουμε μια επισήμανση: Το φεουδαρχικό σύστημα που επιβλήθηκε από τους κατακτητές, εδράζεται σε ένα βυζαντινής προέλευσης υπόστρωμα, που ανάγεται στην εποχή του Δεσποτάτου της Ηπείρου. Οι Βενετοί επικυρίαρχοι το επικύρωσαν και το τελειοποίησαν, στοχεύοντας στην αυστηρή, θεσμοθετημένη ένταξη του πληθυσμού σε κοινωνικές ομάδες, ώστε να αποφευχθούν κοινωνικές συγκρούσεις και διεκδικήσεις, αλλά και στην επιβολή καλλιέργειας προϊόντων που θα μπορούσαν να αξιοποιήσουν, μέσα από την αυστηρά μερκαντιλλιστική τους πολιτική (πχ. μονοκαλλιέργεια της ελιάς, στην Κέρκυρα).

Σύμφωνα με το δίκαιο των Ασσιζών της Ρωμανίας,(2) που επιβλήθηκε στην Κέρκυρα το 14ο αιώνα, πριν από τη βενετική κατάκτηση και με πρωτοβουλία των ίδιων των φεουδαρχών, αναγνωρίστηκαν ως νόμιμα τα υπάρχοντα φέουδα (βαρωνείες), μαζί με τα αγαθά και τους παροίκους τους. Οι Κερκυραίοι βαρώνοι απαλλάσσονταν από την πληρωμή της δεκάτης προς το δημόσιο, οι ίδιοι όμως την εισέπρατταν από τους καλλιεργητές τους.

Οι επίμορτοι καλλιεργητές των φέουδων ήταν αρχικά δουλοπάροικοι, με την έννοια της πρόσδεσής τους στη γη. Σχετικά σύντομα, οι Βενετοί κατάργησαν τη δουλοπαροικία, απαιτώντας από κάθε καλλιεργητή το ποσό των 50 δουκάτων. Ωστόσο, καθ' όλη τη διάρκεια της Βενετοκρατίας, οι καλλιεργητές υπέκειντο σε αγγαρείες και απέδιδαν σταθερά γαιοπρόσοδο στο γαιοκτήτη, σε είδος ή σε χρήμα. Προς το τέλος μάλιστα της βενετικής κυριαρχίας, φαίνεται ότι αυξάνονται και επεκτείνονται σε περισσότερα είδη οι φεουδαρχικές υποχρεώσεις. Τα είδη και οι μορφές της επίμορτης αγροληψίας στην Κέρκυρα είναι πολλά και ο χώρος δεν είναι κατάλληλος για να τα αναλύσουμε. Θα αρκεστούμε σε μερικές επισημάνσεις.

1. Πολλές φορές, ο πρώτος αγρολήπτης μισθώνει το κτήμα του σε έναν άλλο. Με αυτόν τον τρόπο, διαμορφώνεται ένα πλέγμα πολλαπλών κυριοτήτων: η ψιλή κυριότητα του φέουδου ανήκει στο δημόσιο, ο βαρώνος έχει τη νομή ως προς το δημόσιο, αλλά την κατοχή, ως προς τον πρώτο εκμισθωτή και ούτω καθεξής. Με αυτόν τον τρόπο, η υποχρέωση για την απόδοση της φεουδαλικής προσόδου, μετακυλίεται προς τα κάτω, ώστε να καταλήξει δυσβάσταχτη στον τελευταίο εκμισθωτή(3).

2. Πολλές αγροληπτικές συμβάσεις δείχνουν να αφορούν και μη δεσμευμένα από το δημόσιο κτήματα, πιθανότατα κτήματα αστών που επενδύουν στη γη. Ισως έτσι αιτιολογείται και η οξεία αντιπαλότητα που ξέσπασε ανάμεσα σε χωρικούς και σε κατοίκους των πόλεων κατά τα τελευταία χρόνια της Βενετοκρατίας.

3. Μία βαρύτατη δέσμευση που υφίσταντο οι χωρικοί της Κέρκυρας ήταν το λεγόμενο "προστίχι". Επρόκειτο για τη, δίκην δανείου, προαγορά της σοδειάς, ιδιαίτερα του ελαιοκάρπου, από τοκογλύφους της πόλης. Τις περισσότερες φορές, η αποπληρωμή του χρέους ήταν αδύνατη, ιδιαίτερα αν η χρονιά ήταν κακή, με αποτέλεσμα να χάνει ο καλλιεργητής τα δικαιώματά του πάνω στο κτήμα.

4. Μια σημαντική παράμετρος του φεουδαλικού τρόπου παραγωγής στα Επτάνησα ήταν και ο επί μακρόν μαρασμός των αστικών κέντρων και η ανυπαρξία σημαντικών αστικών δραστηριοτήτων, εκτός ίσως από την ανάπτυξη της ναυτιλίας, κυρίως μετά το 1669 (οπότε και σημειώνεται η αναδίπλωση της μέχρι τότε θαλασσοκράτειρας, επικυριάρχου Βενετίας από τον Αιγαιακό χώρο).

Η έντονη δυσαρέσκεια των χωρικών των Επτανήσων εκφραζόταν κατά καιρούς, με ποικίλες, αυθόρμητες εξεγέρσεις, ιδιαίτερα στην Κεφαλλονιά και στη Ζάκυνθο. Δύο σημαντικές, συνεχόμενες εξεγέρσεις στην Κέρκυρα, στα μέσα του 17ου αιώνα, έφερε στο φως ο Κερκυραίος ιστοριοδίφης Σπ. Λινάρδος. Παρά τη δόση υπερβολής με την οποία ο Λινάρδος αντιμετωπίζει το εύρος και τους στόχους τους, οφείλουμε να αναγνωρίσουμε ότι πρόκειται για αυθόρμητα κινήματα, αλλά με ξεκάθαρα ταξικά αντιφεουδαρχικά χαρακτηριστικά.

Πάντως, η κατάρρευση της Γαληνοτάτης το 1797 και η έλευση των δημοκρατικών Γάλλων στα Ιόνια, χαιρετίστηκε με ενθουσιασμό κυρίως από τα αστικά στρώματα και πολύ λιγώτερο από τους αγρότες. Στο σύντομο διάστημα της παρουσίας τους στα Επτάνησα, οι Γάλλοι έκαναν μια προσπάθεια κατάργησης του φεουδαρχικού συστήματος, που όμως δεν τελεσφόρησε, αφού σύντομα τους διαδέχτηκαν οι Ρώσοι και κατόπιν οι Αγγλοι. Το ίδιο γαιοκτητικό καθεστώς συνεχίστηκε και σε όλη την περίοδο της Αγγλοκρατίας και κληροδοτήθηκε ως μια ακόμη παράμετρος του αγροτικού ζητήματος στο ανεξάρτητο ελληνικό κράτος.

Προηγούμενη σελίδαΕπόμενη σελίδα