Πλευρές της εξέλιξης του αγροτικού ζητήματος στην Ελλάδα

Μερικά στοιχεία για την καταγωγή του αγροτικού κινήματος

της Δώρας Μόσχου

Το άρθρο που ακολουθεί δεν είναι ιστορικό δοκίμιο ούτε και φιλοδοξεί να συμπυκνώσει επτά αιώνες ιστορίας του ελλαδικού χώρου μέσα σε λίγες σελίδες. Αφορμή για τη συγγραφή του και την παρουσία του στις σελίδες αυτού του τεύχους της ΚΟΜΕΠ υπήρξαν οι πρόσφατες κινητοποιήσεις των αγροτών που ανέδειξαν τις καινοφανείς, μέσα σε συνθήκες κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού, πλευρές του αγροτικού προβλήματος, καθώς και τα νέα αιτήματα που διατυπώνει η μικρή και μεσαία αγροτιά της χώρας. Θεωρούμε ότι καμμία ιστορική εξέλιξη δεν δημιουργείται εκ του μηδενός. Αντίθετα, είναι προϊόν πολύχρονων και πολύπλοκων κοινωνικών και οικονομικών διεργασιών. Ετσι, το αγροτικό κίνημα στη χώρα μας, όπως και σε ολόκληρο τον κόσμο, έχει μια μακρά παράδοση, η οποία, κατ' αρχήν, συνδέθηκε με την επίλυση του λεγόμενου "αγροτικού ζητήματος", ενώ σήμερα σχετίζεται με την αντιμετώπιση της τάσης για ενίσχυση της παρουσίας του μονοπωλιακού κεφαλαίου στην έγγεια παραγωγή που συνθλίβει τη μικρή και μεσαία γαιοκτησία.

Κατά το Γιάννη Κορδάτο: "(...) αγροτικόν ζήτημα στον καπιταλισμό εννοούμε το σύνολον των κοινωνικοοικονομικών προβλημάτων της υπαίθρου χώρας, τα οποία πηγάζουν από την τοιαύτην ή την τοιαύτην μορφήν της αγροτικής ιδιοκτησίας". Σύμφωνα λοιπόν με τον ορισμό αυτό, θα πρέπει να αναφερθούμε στις σχέσεις ιδιοκτησίας της γης, ως μέσου παραγωγής, που διαμορφώθηκαν στον ελλαδικό χώρο και που, με την εξέλιξή τους, οδήγησαν στη διαμόρφωση του σημερινού προσώπου της αγροτικής οικονομίας και της συνείδησης του έλληνα αγρότη.

Θα πρέπει ακόμα να κάνουμε δύο επισημάνσεις μεθοδολογικού χαρακτήρα. Η πρώτη έχει να κάνει με τα χρονικά όρια μέσα στα οποία θα κινηθούμε. Εάν θεωρήσουμε ότι ένα από τα πρώτα προβλήματα - και ίσως το βασικότερο - που είχε να αντιμετωπίσει το ελληνικό κράτος από τη σύστασή του ήταν η διανομή των "εθνικών γαιών" (γαιοκτησιών δηλαδή που άφησαν οι Τούρκοι με την αποχώρησή τους) στους ακτήμονες αγρότες, θα καταλάβουμε ότι ήδη αναγόμαστε σε οθωμανικές ή και προοθωμανικές ακόμα πραγματικότητες. Ενώ οι δύο ενσωματώσεις εδαφών που πραγματοποιήθηκαν μέσα στο 19ο αιώνα (των Επτανήσων το 1864 και της Θεσσαλίας το 1881) και οι περιπλοκές που αυτές δημιούργησαν στο αγροτικό ζήτημα, μας οδηγούν στο να εντοπίσουμε τις ρίζες του προβλήματος στους αιώνες κατά τους οποίους το σύνολο του ελλαδικού χώρου βρισκόταν υπό ξενική κατάκτηση.

Αναγκαστικά λοιπόν, θέτουμε ως όριο post quem ("μετά το οποίο") την οθωμανική κατάκτηση που ολοκληρώνεται το 1669, με την κατάληψη της Κρήτης. Θα πρέπει επίσης να σημειώσουμε ότι, παράλληλα με τα φεουδαλικά είδη γαιοκτησίας που κληροδοτήθηκαν στο ελληνικό κράτος από την οθωμανική κυριαρχία, αναπτύχθηκε και η κλασική "δυτικού τύπου" φεουδαρχία, στα βενετοκρατούμενα Ιόνια νησιά, που αξίζει ιδιαίτερης εξέτασης.

Ενα άλλο πρόβλημα που θα πρέπει να ξεκαθαρίσουμε από την αρχή, είναι το εξής: Το "αγροτικό ζήτημα" με την έννοια της διανομής των μεγάλων, φεουδαλικού τύπου γαιοκτησιών στους ακτήμονες αγρότες (αίτημα πάγιο, από τη σύσταση του ελληνικού κράτους, ενός αγροτικού κινήματος που κορυφώθηκε με το Κιλελέρ) έχει πάψει να υφίσταται, μετά την αγροτική μεταρρύθμιση του 1917-1922. Αγροτικό πρόβλημα όμως υπάρχει στην Ελλάδα σήμερα και εκφράζεται με τη συρρίκνωση της γεωργικής παραγωγής και την αδυναμία επιβίωσης της μικρής και μεσαίας αγροτιάς, μπροστά στη ραγδαία εισβολή του μεγάλου κεφαλαίου στη γη, με την αμέριστη βοήθεια και στήριξη της ΕΕ. Και εδώ, ας διακινδυνεύσουμε μια εκτίμηση: Φαίνεται ότι ο πυρήνας του αγροτικού πρβλήματος στον ελλαδικό χώρο υπήρξε πάντα η σύγκρουση ανάμεσα στο μικρό κλήρο και στη μεγάλη γαιοκτησία (ποτέ άμοιρη σχέσεων με το κεφάλαιο) που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο προσπαθούσε να τον εξαφανίσει ή να τον υποτάξει. Στον περιορισμένο, λοιπόν, χώρο που έχουμε στη διάθεσή μας, θα προσπαθήσουμε να ασχοληθούμε ακροθιγώς με κάποιες πλευρές αυτής της διαπάλης, με τη σημερινή της έκφανση στα πλαίσια του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού και με κάποιες σημαντικές εκδηλώσεις του αγροτικού κινήματος.

Η Οθωμανική κυριαρχία-τα τσιφλίκια-η διαπλοκή του αγροτικού κινήματος με το εθνικό ζήτημα μετά το 17ο αιώνα.
Η περίπτωση των επτανήσων.
Το πρόβλημα των εθνικών γαιών στο νεοσύστατο Ελληνικό κράτος.
Η προσάρτηση της Θεσσαλίας στην Ελλάδα - Η δημιουργία νέων τσιφλικιών - η όξυνση της πάλης των ακτημότων αγροτών.
Η εξέλιξη της αγροτιάς μέχρι τις μέρες μας, ορισμένα κρίσιμα ερωτήματα και συμπεράσματα.
Σημειώσεις.
Βιβλιογραφία.

Επόμενη σελίδα